دكتر سيدرضا ميرطاهر
مخالفان روس‌گرا در شرق اوكراين، تشكيل يك كشور جديد به نام مالو روسيا (Malo- Russia) را اعلام كردند كه ديگر تنها به شرق اوكراين محدود نمي‌شود، بلكه كل خاك اوكراين را در برمي‌گيرد. در نشست ويژه‌اي كه روز سه‌شنبه در شهر دونتسك برگزار شد، سران جمهوري‌هاي خودخوانده دونتسك، لوهانسك و افرادي به عنوان نمايندگان 19 منطقه اوكراين، تأسيس جمهوري جديد مالو روسيا را اعلام كردند كه پايتخت آن شهر دونتسك خواهد بود. در اين نشست، «آلكساندر زاخارچنكو» رئيس منطقه خودخوانده دونتسك، اعلاميه تأسيس مالو روسيا را قرائت كرد. زاخارچنكو با بيان اينكه كه دولت اوكراين نشان داد كه حكومتي توانمند نيست و نمي‌تواند جنگ داخلي را متوقف كند، تأكيد كرد كه راه خروج از اين بن‌بست، ايجاد كشور جديد مالوروسيا است و اين دوره انتقالي سه سال زمان مي‌برد. آلكساندر تيموفييف وزير امور مالي و درآمدهاي جمهوري خودخوانده دونتسك نيز در اين نشست گفت كه مالو روسيا دولتي فدراتيو با اختيارات گسترده براي مناطق تشكيل‌دهنده خواهد بود. اعلام ايجاد كشور «مالو روسيا» با واكنش تند پترو پوروشنكو رئيس‌جمهوري اوكراين مواجه شد. پوروشنكو كه كمتر هفته‌اي است كه عليه روسيه موضعگيري نكند، اقدام مخالفان جداييطلب را هم‌راستا با سياست‌هاي مسكو خواند و گفت: «پروژه روسيه كوچك را از همين الان دفن شده بدانيد.»پوروشنكو در واكنش به اين اقدام مخالفان جداييطلب، بار ديگر بر طبل جنگ كوبيد و قول داد دولتش به‌زودي مناطق شرقي اوكراين را از كنترل مخالفان خارج كند و مناطق جداشده مانند كريمه يا جداييطلب مانند دونتسك و لوهانسك را تحت كنترل دولت مركزي درآورد.
نقطه عطفتشكيل كشور جديدي به نام مالو روسيا از سوي جدايي‌طلبان شرق اوكراين را مي‌توان نقطه عطفي در روند بحران اوكراين دانست كه از سال 2014 اين كشور بزرگ اروپاي شرقي درگير آن است. در واقع بيانيه مخالفان جداييطلب اوكراين، اندك اميد باقيمانده براي مذاكرات صلح در شرق اروپا را هم از بين برد. در اين راستا يوگن ماچوك، نماينده دولت مركزي اوكراين در مذاكرات با جدايي‌طلبان اعلام كرد اقدام اخير مخالفان دولت مي‌تواند به كلي روند مذاكرات صلح را متوقف كند. از آوريل 2014 با توجه به تلاش دولت غربگراي اوكراين براي سيطره كامل بر شرق اوكراين، دو استان دونتسك و لوهانسك درگير جنگ خونيني بين نيروهاي دولتي و مخالفان جداييطلب شده‌اند كه تاكنون حدود 10 هزار نفر كشته و صدها هزار نفر آواره بر جاي گذاشته است. با شكل‌گيري گروه نرماندي مركب از آلمان، فرانسه، روسيه و اوكراين، تلاش‌ها براي حل و فصل سياسي اين بحران آغاز شد و منجر به امضاي توافقنامه مينسك- 2 در فوريه 2015 شد، با اين حال بسياري از مفاد آن تا كنون به اجرا در نيامده است. در برهه كنوني هر دو طرف اين بحران، طرف مقابل را متهم به بي‌توجهي به اجراي توافقنامه مينسك - 2 مي‌كنند. بدين ترتيب هنوز اقدامي مهم براي اجراي مفاد اين توافقنامه جز برقراري آتش‌بس و عقب كشيدن تسليحات سنگين و نيمه سنگين از مناطق درگيري صورت نگرفته است. در واقع اكنون وضعيت بن‌بست در شرق اوكراين حاكم است. به ويژه اينكه با وجود مذاكرات متعدد توسط وزراي خارجه و نيز رؤساي كشورهاي عضو گروه نرماندي براي اجراي مفاد توافقنامه مينسك - 2، هنوز موارد كليدي آن يعني اصلاح قانون اساسي اوكراين براي اعطاي خودمختاري بيشتر به استان‌هاي لوهانسك و دونتسك و نيز برگزاري انتخابات در اين دو استان به اجرا در نيامده‌اند. در اين زمينه هر كدام از دو طرف اين مناقشه، طرف ديگر را متهم به اهمال و نيز كارشكني مي‌كند. ديميتري ترنين، مدير مؤسسه تحقيقات استراتژيك كارنگي در مسكو در اين‌باره مي‌گويد: «تأخير بيشتر در اجراي توافقنامه مينسك مي‌تواند آن را شامل مرور زمان كرده و به تاريخ بفرستد. آن وقت است كه رويدادهاي واقعي با سناريوي ديگري مسير حوادث را تعيين مي‌كنند؛ سناريويي كه در مينسك نوشته نشده است.»
مخالفان روس‌گرا و حامي اصلي آنها يعني روسيه بارها دولت غربگراي كي يف را متهم به بي‌توجهي به تعهدات خود در چارچوب توافقنامه مينسك -2 كرده‌اند. در‌مقابل دولت اوكراين، روس‌ها و مخالفان را به ادامه درگيري‌ها در شرق اوكراين و عدم تمايل واقعي براي اجراي توافقنامه مينسك - 2 متهم كرده است. با توجه به بن‌بست كنوني در شرق اوكراين، از قبل هم انتظار مي‌رفت تا مخالفان شرق اوكراين، پس از اعلام استقلال دونتسك و لوهانسك، گام ديگري براي تشكيل كشوري واحد بردارند كه اكنون با برگزاري نشست سران مخالفان، برپايي كشور مالو روسيا اعلام شده است.
جمعبنديانتظار مي‌رود تا كشورهاي غربي حامي دولت اوكراين به شدت از اين اقدام انتقاد و مخالفت خود را با آن اعلام كنند. در مقابل بايد ديد كه واكنش روسيه چه خواهد بود؟ تجربه قبلي اعلام حمايت روسيه از اعلام استقلال مناطق جداييطلب گرجستان يعني آبخازيا و اوستياي جنوبي نشان مي‌دهد كه مسكو به احتمال زياد از اين مسئله در اوكراين نيز حمايت خواهد كرد. البته تا كنون جز روسيه و معدود كشورهايي در جهان، دو منطقه جداييطلب گرجستان را به رسميت نشناخته‌اند. با اين حال، مسكو با همين حربه مانع قرار گرفتن گرجستان زير چتر سياسي و امنيتي غرب به رهبري امريكا شده است. مسكو، عضويت دو كشور واگرا در حوزه خارج نزديك خود يعني گرجستان و اوكراين در بزرگ‌ترين نهاد امنيتي غربي، يعني ناتو را تهديد بزرگي عليه امنيت ملي روسيه تلقي مي‌كند. به همين دليل به نظر مي‌رسد روسيه از هيچ شيوه و ابزاري براي جلوگيري از تحقق اين مسئله، حتي حمايت از جريان‌هاي جداييطلب در گرجستان و اوكراين چشمپوشي نمي‌كند. با اين حال، دولت‌هاي غربگرا در تفليس و كي‌يف اميدوار هستند با كمك امريكا و اروپا، در مقابل مسكو ايستاده و به عضويت نهادهاي غربي درآيند، هر چند تحقق اين اميد، با چالش‌هاي افزون‌تري مواجه شده است. جريان‌هاي غربگرا در گرجستان و اوكراين پس از كسب قدرت، تقريباً اطمينان داشتند با كمك و ياري اروپا و امريكا، مسير دشوار جدايي كامل از روسيه را با كمترين خسارت پشت سر خواهند گذاشت. اما اين خيال آنها نه فقط محقق نشد، بلكه در برهه كنوني هر دو كشور بخشي از خاك خود را از دست داده‌اند و هنوز به عضويت ناتو و اتحاديه اروپا درنيامده‌اند. در اين ميان، اروپايي‌ها و امريكايي‌ها با توجه به منافع مهم‌تر خود، از جمله ادامه جريان انرژي از سوي روسيه و بهره‌گيري از نقش اين كشور در معادلات جهاني، چندان كمكي به دولت‌هاي غربگرا در تفليس و كي‌يف براي مقابله با اقدامات روسيه در زمينه كمك به جدايي‌طلبان يا مقابله با دولت‌هاي غربگراي اوكراين و گرجستان نكرده‌اند. به نظر مي‌رسد ترس از واكنش‌هاي شديد‌تر روس‌ها و نااميدي از غربي‌ها، دو كشور اوكراين و گرجستان را به يكديگر نزديك‌تر كرده است تا شايد بتوانند براي خروج از بن بست سياسي وامنيتي كنوني راه‌حلي بيابند. در عين حال هيچ نشانه‌اي از انعطاف‌پذيري روس‌ها در قبال خواسته‌هاي بلند‌پروازانه كي‌يف و تفليس براي همگرايي امنيتي و اقتصادي با غرب به ويژه اتحاديه اروپا وناتو به چشم نمي‌خورد. شواهد حاكي از ادامه رويكرد سرسختانه مسكو در مقابل كي‌يف و تفليس است. در اين صورت مي‌توان پيش‌بيني كرد كه مسكو به حمايت از مخالفان جداييطلب ادامه داده و به اين ترتيب نه فقط وضعيت گرجستان بلكه بحران اوكراين نيز به سمت پيچيدگي هر چه بيشتر سوق پيدا كند.
