معاينه محل عبارت است از حضور قاضي دادگاه يا نماينده او در محل مورد اختلاف و انعكاس شرايط و اوضاع موجود در پرونده تا به اتخاذ تصميم كمك كند. در واقع معاينه محل وسيلهاي است كه قاضي با مشاهده مستقيم وضع محل و با وجود ساير دلايلي كه در پرونده است يا به تنهايي ميتواند واقعيت را مشخص كند يا به آن نزديك شود.
چه بسا از طريق معاينه محل، امارات قضايي و نشانههايي در اختيار قاضي قرار بگيرد و براساس آن حكم صادر كند. معاينه محل نياز به صدور قرار قبلي دادگاه دارد. دادگاه اين قرار را به درخواست يكي از اصحاب دعوي يا به نظر خود صادر ميكند. در بيشتر اوقات معاينه محل در مواردي است كه دعوي در مورد اموال غيرمنقول باشد، مثل دعوي مالك و مستأجر، اختلاف در حدود ملك و.... در قرار معاينه محل موضوع و وقت معاينه بايد ذكر شود.
مثلاً در دعواي تصرف، شاكي مدعي است كه فرد مقابل با ايجاد بنا و حفر چاه در زمين او تصرف كرده، بنابراين به خواهان معاينه محل ميشود تا دادگاه تصرفات انجام شده را ملاحظه كند. گاهي اوقات نيز معاينه محل نياز به تحقيق و اخذ نظر كارشناسي دارد. نكته ديگر اينكه عدم حضور طرفين دعوي پس از ابلاغ وقت معاينه محل، مانع انجام تحقيقات نيست ولي به هر حال انعكاس معاينه محل بايد در جلساتي كه به اين منظور تشكيل ميشود، خوانده شود تا اگر طرفين دعوي توضيحي دارند، بدهند و اگر در مورد معاينه غايب بودهاند، اعتراضات خود را بگويند.