نویسنده: زهرا چيذري
15 تا 25 هزار پزشك گمشده آماري است كه از سوي رئيس سازمان نظام پزشكي و رئيس انجمن متخصصين داخلي ايران ارائه شده است؛ اينها بخشي از نخبگاني هستند كه سال‌ها در دانشگاه‌هاي كشور تحصيل كرده‌اند و براي آموزش آنها هزينه شده است، اما براي كسب پروانه كار به نظام پزشكي مراجعه نكرده‌اند. اين تعداد پزشك گمشده هم اكنون كجا هستند؟ پاسخ به اين سؤال يكي از معضلات جدي كشور را به نمايش مي‌گذارد. بخشي از اين پزشكان به مشاغل ديگري غير از پزشكي روي آورده‌اند، اما بخش عمده آنها به خارج از كشور مهاجرت كرده‌اند. در كنار اين گزارش‌هاي رسمي از «افزايش 2/2 برابري» دانشجويان ايراني امريكا در سال‌هاي ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ خبر مي‌دهد. با اين وجود وزير علوم معتقد است دولت يازدهم عملكرد خوبي در جذب نخبگان داشته است؛ فرهادي شاهد اين ادعا را بازگشت 10 تا 15 درصدي بورسيه‌هايي مي‌داند كه براي تحصيل به خارج از كشور رفته بودند!
فرار مغزها و مهاجرت نخبگان موضوع تازه‌اي نيست؛ سال‌هاست كه كشورهاي توسعه يافته به دنبال نخبگان و مغزهايي هستند كه در كشورهاي در حال توسعه يا جهان سوم حضور دارند و با تدابير مختلف شرايط تحصيل و اشتغال آنها را در كشورشان فراهم مي‌كنند و در مقابل اين نخبه‌ها را در انحصار خود مي‌گيرند. اين معضل دامنگير كشور ما هم بوده و هست، اما طي سال‌هاي اخير اين مسئله جدي‌تر از قبل مطرح مي‌شود. شايد اصلي‌ترين دليل رسيدن مهاجرت نخبگان به وضعيت هشدار هم تدبير انكار و بازي‌هاي آماري براي پنهان‌سازي واقعيت باشد. در حالي كه جذب نخبگان خارج شده از كشور و حفظ نخبگاني كه امروز در كشور حضور دارند نيازمند برنامه‌ريزي‌هاي واقعي است. در برابر اين مسئولان كشور اعم از رئيس بنياد ملي نخبگان، وزير بهداشت يا وزير علوم مدعي روند معكوس مهاجرت نخبگان هستند، اما آمارها و گزارش‌هاي رسمي اين مسئله را تأييد نمي‌كند. روي ديگر اين ماجرا اما حفظ نخبگان موجود در كنار تلاش براي بازگرداندن نخبگاني است كه از كشور رفته‌اند؛ موضوعي كه با رويكرد كلي دولت در معطوف داشتن نگاهش به خارج از مرزها و با عنايت به اظهار‌نظرهاي مسئولان انگار چندان جدي گرفته نمي‌شود.
مقصد پزشكان گمشده
اواخر سال گذشته بود كه عليرضا زالي، رئيس سازمان نظام پزشكي كشور با استناد به آمار و ارقام و مدارك درباره مهاجرت پزشكان به عنوان يكي از گروه‌هاي نخبه كشور ابراز نگراني كرد و از مسئولان خواست تا براي حل اين معضل راه چاره‌اي بيابند. از نگاه وي، اختفاي اين اطلاعات و آمار به ضرر نظام سلامت و مصالح عمومي كشور خواهد بود. آمار اعلامي از سوي زالي، بر پايه تعداد گواهي عدم سوء‌پيشينه لاتين صادر شده براي اعضاي سازمان نظام پزشكي ايران است. اين گواهي بنابهدرخواست متقاضياني كه قصد ادامه تحصيل يا اشتغال در خارج از كشور دارند، صادر مي‌شود.
طبق اين آمار، تا پيش از سال ۱۳۹۲ به طور ميانگين يك گواهي در هفته براي اعضاي جامعه پزشكي صادر مي‌شده در حالي كه در سال ۱۳۹۴ در هر هفته بيش از ۴۱ گواهي از سوي اين سازمان براي متقاضيان صادر شده كه جهش ناگهاني و بزرگي به شمار مي‌رود. زالي با ارائه آمار متخصصان پزشكي كه به سازمان نظام پزشكي مراجعه نكرده‌اند، گفت: امروز 15 هزار پزشك فارغ‌التحصيل از دانشگاه‌ها داريم كه به سازمان نظام پزشكي مراجعه نكرده‌اند و حتي اگر فرض كنيم حدود 5 هزار نفر از اين جمعيت 15 هزار نفري، فوت شده يا به كار ديگري مشغول شده باشند، مفهوم آن اين است كه 10 هزار نفر ديگر ممكن است از كشور خارج شده باشند و اين علاوه بر گواهي‌هايي است كه در سال 94 صادر كرديم.
ركورد خروج دانشجويان ايراني
انستيتو بين‌المللي آموزش امريكا نهادي رسمي است كه سالانه تعداد دانشجويان خارجي شاغل به تحصيل در اين كشور را اعلام مي‌كند؛ اين انستيتو در آخرين بيانيه‌اش اعلام كرد در سال تحصيلي 2016 - 2015 تعداد دانشجويان ايراني شاغل به تحصيل در امريكا به 12 هزار و 256 دانشجو رسيده كه پس از انقلاب اسلامي يك ركورد محسوب مي‌شود. در سال تحصيلي 2011 - 2010 تعداد دانشجويان ايراني امريكا 5هزار و 626 نفر بود كه اين عدد در سال گذشته بيش از دو برابر شد. اين افزايش باعث شد تا رتبه جمهوري اسلامي ايران در ارسال دانشجو به امريكا در سال 2016 به رتبه يازدهم كشورهاي جهان برسد.
اين انستيتو هرساله نسبت دانشجويان در مقاطع مختلف را نيز اعلام مي‌كند. نكته حائز اهميت در بررسي آمار 25 كشور اول در اعزام دانشجو به امريكا اين است كه ايران رتبه نخست در نسبت ارسال دانشجو در مقاطع كارشناسي ارشد يا دكتري را بين كشورهاي دنيا داراست. مطابق اين گزارش، 77/7 درصد دانشجويان ايراني شاغل به تحصيل در امريكا در مقطع تحصيلات تكميلي هستند، به‌عبارت ديگر در سال تحصيلي 95 ــ 94 روزانه دو دانشجو در مقاطع كارشناسي ارشد و بالاتر كشور را به مقصد امريكا ترك گفته‌اند. انستيتو بين‌المللي آموزش در گزارش سال 2016 خود اعلام كرده كه حضور دانشجويان ايراني در امريكا 386 ميليون دلار به اقتصاد اين كشور كمك كرده است.
مهدي سيدي، رئيس كارگروه نخبگان شوراي عالي انقلاب فرهنگي ايران هم معتقد است آمار رسمي از مهاجرت نخبگان در دولت روحاني ۱۶ درصد رشد داشته است. به گفته وي آمار مهاجرت نخبگان در سال 1394-1393 رقمي نزديك به ۱۰ هزار نفر بوده اما در سال 95 به 11 هزار و 300 نفر رسيده است. وزير علوم اما درباره اظهارات برخي مبني بر افزايش فرار مغزها طي چند سال اخير مي‌گويد: در دولت يازدهم به خوبي توانستيم نخبگان را ساماندهي كنيم به اين معنا كه نخبگان و فارغ‌التحصيلان ايراني پس از گذراندن دوره تحصيلي‌شان در خارج از كشور به وطن بازگشتند. ۱۰ تا ۱۵ درصد بورسيه‌هايي كه به خارج از كشور رفته بودند، به كشور بازگشته‌اند.
وي معتقد است: هنگامي که مي‌گوييم فرار مغزها صورت گرفته كه شخصي براي ادامه تحصيل به خارج از كشور بورسيه شده و تا سه سال بعد از اتمام تحصيلات خود به كشور بازنگردد. بازگشت اشخاصي كه بورسيه تحصيلي شده‌اند، قطعاً با تأخير رو به رو خواهد بود و اين نادرست است كه عنوان كنيم فرار مغزها صورت گرفته است.
فرهادي ادامه مي‌دهد: بسياري از دانشمندان ايراني به كشور رفت و آمد مي‌كنند و مي‌توانم بگويم هزار و 400 مورد در اين زمينه طي سه سال گذشته اتفاق افتاده است. در برابر اين هفته‌نامه برنامه، كه از سوي سازمان مديريت و برنامه‌ريزي ايران منتشر مي‌شود، به نقل از دكتر شهرام يزداني، استاد دانشگاه شهيد بهشتي نوشته است: «90نفر از ۱۲۵ نفر دانش‌آموزي كه در سه سال گذشته در المپيادهاي جهاني رتبه كسب كرده‌اند هم اكنون در دانشگاه‌هاي امريكا تحصيل مي‌كنند و از هر ۹۶ دانشجوي اعزامي به خارج، تنها ۳۰ نفر به ايران باز می‌گردند.» علاوه بر اين رفت و آمد دانشمندان ايراني خارج از كشور به ايران هر چند رخداد خوبي در زمينه ارتقاي دانش داخلي محسوب مي‌شود، اما بخش عمده اين رفت و آمدها مربوط به كنگره‌هاي علمي است و اين دانشمندان به عنوان مهمان مي‌آيند و مي‌روند.
