نویسنده: سيده صفورا محمدي
چارچوبي كه اسلام براي فرايند امت‌سازي ارائه مي‌دهد چارچوبي عقلاني است و اگر بخواهيم به صورت ريشه‌اي به اين مسئله بپردازيم، نيازمند برنامه‌ريزي دقيقي در اين زمينه مي‌باشيم:
1- صورت مسئله: جهان معاصر جهاني است كه با سرعت بسيار زيادي در حال تغيير است و اين تغيير با صفت مدرنيته همراه شده است. اين تغيير نو به نو و مدرن شدن، آرامش و امنيت انسان را به مخاطره انداخته است و انسان معاصر همواره به دنبال راه‌حلي براي عبور از اين مشكل است. در اين رهگذر دنياي اسلام هم از اين چالش‌ها بي‌نصيب نمانده است. دنياي اسلام با دنياي غرب از منظرهاي مختلفي تفاوت دارد؛ چون مباني و اصول هر يك با ديگري متفاوت است. در اين نوشتار به دنبال پاسخ به اين مسئله هستيم كه چگونه مي‌توان در دنيايي كه مدام در حال تغيير است و به نظر مي‌رسد كه ثبات براي بشر معاصر جزئي از آرزوها شده است، از ميان ملت‌هاي گوناگون اسلامي به يك امت واحده برسيم؟ زيرا برخي از مؤلفه‌هاي جهان مدرن نظير فردگرايي و پراكندگي‌هاي اجتماعي بخشي از چالش‌هايي است كه جهان اسلام با آن مواجه شده است. پاسخ اين را مي‌توان بر اساس مباني اسلامي داد كه ما در اين مجال به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم، اما قبل از ورود به پاسخ اين پرسش بايد ديد كه عامل اتحاد و همبستگي چيست؟
2- پاسخ اجمالي و دريچه ورود ما براي تبيين اين پاسخ آن است كه آنچه مدنظر اسلام است، نقش و تاثير عقل در ايجاد انسجام اجتماعي است. اگر جامعه‌اي بر اساس عقلانيت شكل بگيرد، چون انسان‌ها داراي اين ويژگي مشترك مي‌باشند، هر چيزي را كه بر اين مبنا باشد مي‌پذيرند و مانند اينكه همه انسان‌هاي عاقل نسبت به ظلم عكس‌العمل نشان مي‌دهند. پس اگر ما جامعه‌اي بر اساس عقلانيت تشكيل بدهيم همه انسان‌هاي داراي عقل سليم بر اساس اراده و اختيار و آزادي آن را مي‌پذيرند. از طرفي اسلام با مطرح كردن ويژگي‌هاي فطري مشترك سعي دارد كه به تجميع مسلمانان و حتي غيرمسلمانان بپردازد. از جمله اين ويژگي‌هاي فطري اين است كه انسان‌ها فطرتاً خواهان زندگي در جامعه واحد هستند و مقتضاي فطرت آنها اين است كه به يك وحدت‌طلبي انساني گرايش دارند. همچنين قوام زندگي آنها و نيازمندي آنها در گرو اين وحدت‌طلبي ذاتي است به همين دليل دولت‌هاي اسلامي سعي دارند كه با همكاري و همبستگي مدلي از دولت اسلامي ارائه دهند كه بتوانند در جهت امت‌سازي گام بردارند. همانطورکه آيت‌الله خامنه‌اي فرمودند: ما مي‌توانيم به تعداد ملت‌هاي اسلامي مدل دولت اسلامي ارائه بدهيم.
۳- از ديگر عوامل دخيل در فرآيند امت‌سازي عامل «اخوه» بودن است كه قرآن به آن اشاره دارد: «انما المومنون اخوة:كه مومنان با يكديگر برادر هستند»(حجرات/۱۰) و اگر رنج و مشكلي براي يكي از آنها پيش بيايد همه مسلمانان نسبت به آن احساس همدردي و همدلي مي‌كنند كه اين عامل مي‌تواند در همبستگي و يكپارچگي ملت‌هاي كنوني تاثيرگذار باشد. قرآن مسلمانان را به وحدت و يكپارچگي دعوت و از تفرقه‌افكني و جدايي نهي مي‌كند: «واعتصموا بحبل الله جميعاً و لا تفرقوا»( آل عمران/۱۰۳). اسلام از ما مي‌خواهد كه نسبت به اديان ديگر احترام گذاشته و از نقاط اختلاف و دشمني پرهيز كنيم. اسلام هيچ‌گاه مباني قومي و نژادي را ملاك قرار نداده است و از مسلمانان مي‌خواهد با ساير انسان‌ها در كنار يكديگر همزيستي مسالمت‌آميز داشته باشند.
۴- اسلام از راه‌هاي گوناگون مي‌خواهد مردم به يك ساختار نظام مطلوب كه همان امت واحده است دست پيدا كند و در اين راستا اسلام با سرزمين و مرز جغرافيايي كاري ندارد بلكه مي‌خواهد هر فردي در هر كجاي دنيا زندگي مي‌كند به اين وحدت برسد. افرادي كه در سرزمين‌هاي مختلف زندگي مي‌كنند مي‌توانند تحت يك مديريت كلان اسلامي قرار بگيرند و در تعامل با يكديگر به رشد و كمال برسند. به همين منظور خداوند پيامبران را فرستاد تا با هدايت مردم و با ارتباط با او و با بستن عهد و پيمان به آنان كمك كند تا به اهداف عاليه دست پيدا كند.
۵- لازم به ذكر است كه بايد همواره توجه داشت كه دشمنان دين دست روي دست نمي‌گذارند و اتحاد و قدرت مسلمانان را نمي‌پذيرند. قدرت‌هاي استعمارگر مي‌دانند كه اگر مسلمانان با يكديگر متحد شوند آنها ديگر نخواهند توانست به راحتي ثروت‌هاي مسلمانان را غارت كنند. به همين دليل تمام تلاش خود را به كار مي‌برند تا نگذارند اين اتحاد صورت پذيرد. يكي از برنامه‌هاي اصلي اين قدرت‌ها، ايجاد تفرقه در بين مسلمانان و جنگ‌افروزي در ميان آنهاست. استكبارگران با استفاده از قدرت تبليغاتي و رسانه‌هاي پرشماري كه در اختيار دارند به صورت پيوسته اختلافات ميان اقوام و مذاهب مختلف مسلمانان را بزرگنمايي مي‌كند. آنها تلاش مي‌كنند اين اختلافات را به مسئله اصلي مسلمانان تبديل كنند. بنابراين اتحاد جامعه اسلامي از اهميت فراواني برخوردار است و شايسته است مسلمانان براي حفظ قدرت و عزت خود نسبت به اتحاد خودشان حساس باشند و به آن توجه نمايند.
۶- برخي بر اين باورند كه نمي‌شود امت واحده را تشكيل داد. ولي بايد گفت پيامبر طراحي اوليه فرايند امت‌سازي را انجام داد و موفق به تشكيل آن هم شد و بر اساس آيه «ياايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثي و جعلناكم شعوبا وقبائل لتعارفوا.... » (حجرات/۱۳) بيان مي‌دارد كه عرب بر عجم و عجم بر عرب، سياه بر سفيد و سفيد بر سياه برتري ندارد. همانا گرامي‌ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست. پيامبر (ص) از قبايل عرب امتي ساخت كه بعدها صاحب تمدن عظيم اسلامي شدند. پس بلاد اسلامي هرچند از نظر تعداد يا مرزهاي جغرافيايي متعدد باشند اما اين عوامل نمي‌تواند مانعي براي تشكيل امت واحده گردد.
۷- براي تشكيل امت اسلامي نيازمند اركاني چون مباني ديني، مباني اخلاقي، علمي و عقلاني هستيم تا در سطح جهاني بتوانيم مديريت كلان را در دست گيريم و زمينه تحقق آن را فراهم كنيم. چارچوبي كه اسلام براي فرايند امت‌سازي ارائه مي‌دهد، چارچوبي عقلاني است و اگر بخواهيم به صورت ريشه‌اي به اين مسئله بپردازيم، نيازمند برنامه‌ريزي دقيقي در اين زمينه مي‌باشيم. اسلام براي تحقق اين امر از اصل دعوت و اصل تبليغ در طول تاريخ استفاده كرده است، همچنين در زمينه اخلاقي از اصل امر به معروف و نهي از منكر نيز استفاده نمود. اسلام حتي نسبت به غير مسلمانان هم توجه ويژه‌اي دارد و مشتركات با آنان را مد نظر مي‌گيرد. «قل يا اهل الكتاب تعالوا الي كلمه سواءبيننا وبينكم الا نعبد الا الله ولا نشرك به شيئا» (آل عمران/۶۴) اسلام نسبت به آزادي به عنوان يك اصل مشترك در امر امت‌سازي توجه ويژه‌اي دارد و بيان مي‌دارد «لا اكراه في الدين...» (بقره/۲۵۶).
۸- بنابراين در فرآيند امت‌سازي نقش وجايگاه عقل و تأثير آن در اين فرآيند قابل توجه است. مبناي اسلام براي تشكيل امت اسلامي مبناي قومي و نژادي نيست. اسلام بر اساس يكسري مباني اسلامي درصدد تحقق امت واحده اسلامي است. مرزهاي جغرافيايي و دولت‌هاي سرزميني و تعدد آنان مانعي براي تشكيل امت واحده محسوب نمي‌شوند. اسلام مي‌خواهد با ايجاد وحدت، از تفرقه‌افكني دشمنان براي رسيدن به مطامع‌شان جلوگيري كند؛ آشنايي مسلمانان به وظايف و مسئوليت‌هايشان و احساس اخوت نسبت به برادران و خواهران ديني خود امر ديگري است كه بايد مورد توجه قرار گيرد. اسلام مسلمانان را مانند اعضاي يك خانواده مي‌داند و آنان را دعوت به يكدلي مي‌كند. مسلمانان با اين جمعيت عظيمي كه هستند اگر با يكديگر متحد باشند هيچ قدرتي نمي‌تواند آنان را شكست دهد. قوام جامعه اسلامي به مديريت كلان اسلامي است كه نيازمند برنامه‌ريزي دقيق مي‌باشد. بر اساس آيات قرآن كه مخاطب خود را(يا ايها الناس) بيان مي‌كند، اسلام نه تنها به مسلمانان توجه دارد كه امت واحده گردند بلكه از غيرمسلمانان هم مي‌خواهد با هم وحدت كنند.
خبرگزاري مهر- گروه دين و انديشه
