در حالي که همچنان کارشناسان معتقدند قنات ها نقش موثري در توسعه کشاورزي دارند حفظ واحياي اين منابع آبي در برنامه مسئولان جايي ندارد و قنات ها به مرگ زودهنگام دچار شده اند!

وقت مردن قنات‌ها نيست!

قدمت احداث اولين قنات ها در ايران به حدود سه هزار سال پيش بر مي گردد. کانال هاي زيرزميني که براي ذخيره سازي آب هاي شيرين در دل زمين حفر مي شد و مهمترين منابع آبي براي مصارف کشاورزي، انساني و دامي محسوب مي شد! طبق آمار يونسکوحدود 60درصد قنوات موجود در 35 کشور جهان، متعلق به ايران و در دل استانهاي خراسان رضوي ،خراسان جنوبي،يزد ،اصفهان، مرکزي ،کرمان وهمدان جا گرفته است. قنات هايي که اگرچه در سالهاي اخير عوامل طبيعي و انساني کمر به نابودي شان بسته است اما همچنان از نظرکارشناسان يکي از منابع تجديد پذير آبي در مناطق مختلف به شمار مي رود که بايد براي حفظ و احياي انها به طور جدي وارد عمل شد. در حالي که طبق اظهارات پدر علم قنات ایران اين منابع مي توانند در شرايط خشکسالي و کم ابي موجود نجات بخش صنعت کشاورزي کشور باشد، در چند سال اخير به دليل کاهش بارندگی و بی‌توجهی مردم و مسئولان از 36 هزار و 400 رشته قنات موجود در کشور 23 هزار قنات تخريب شده است! .

نويسنده: مريم احمدي

طبق آمار وزارت جهاد کشاورزي در حال حاضر بيش از ده درصد آب هاي مصرفي در بخش کشاورزي از طريق قنوات استعمال مي شود که سهم آن در توليد بخش ،حدود 14درصد است! رقمي که در سالهاي اخير به دليل حفر چاههاي عميق ،نيمه عميق و بدون مجوز وبهره برداري بي رويه از منابع آب هاي زير زميني به شدت نزولي شده است. در اين ميان کاهش بارندگي و تداوم خشکسالي در استانهاي کشور سبب برهم خوردن تعادل بيلان اب هاي زيرزميني و خشک شدن تعداد بسياري از قنات ها شده است. تا انجا که طي سالهاي اخير از 36 هزار و 400رشته قنات موجود در کشور 23هزار رشته خشک و تخريب شده است!

مسئله اي که عبدالکریم بهنیا پدر علم قنات ایران از آن با عنوان مرگ زودهنگام قنات هاي ياد مي کند. بنا به گفته بهنيا عمده قنات‌های کشور در معرض تخریب قرار دارند که متاسفانه عامل تخریب بسیاری از قنات‌ها کم‌توجهی مردم و مسئولان و کاهش میزان بارندگی در کشور است. وي معتقد است ایرانیان با گذشت زمان در صیانت و حفظ قنات‌ها کوتاهی کرده اند و امروز با توسل به اين رويکرد که «دوران استفاده از قنات گذشته است» با مرگ زودهنگام قنات‌ها مواجه شده ايم! در شرايطي که در بسياري از کشورهايي که علم احداث قنات را از ايرانيان اموخته اند، حفظ واحياي قنات ها با بهره‌گیری از تکنولوژی جدید به عنوان يکي از منابع آبي مهم مورد توجه قرار گرفته،در ايران عوامل متعددی از جمله صدور مجوزهای بی‌رویه برای حفر چاه‌های عمیق و اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی، ورود فاضلاب به شبکه آب قنوات، تخلیه زباله در کاریزها و تخریب آنها به واسطه ساخت و سازهای عمرانی در کنار عوامل طبیعی همچون خشکسالی، وضعیت قنات کشور را به شکل اسفباری درآورده است. ازسال ۲۰۰۴ نقش عوامل انسانی در تخریب تعمدی کاریزها يا قنات هاي ايران بیش از عوامل طبيعي بوده است . مسئله اي که بيش از پيش صنعت کشاورزي را تحت الشعاع قرار داده است.

ثبت جهاني نجات بخش اما ناکافي!

از اوايل سال 2004 با به صدا درامدن زنگ خطر تهدید قنات‌ها سازمان یونسکو با تاسیس مرکز بین‌المللی قنات‌ها و سازه‌های آبی تاریخی در صدد حفظ این میراث ملی و طبیعی بر امد. همان زمان چندين قنات قديمي ايران ثبت جهاني و روزنه امیدی برای دیده شدن قنات های ایران دربحرانی ترین سالهای خشکسالی روشن شد اما اين اقدامات براي نجات و احياي اين منابع ابي کافي نبود چرا که سازمان مربوطه از جمله جهاد کشاورزي به عنوان متولي حفظ قنات ها انگونه که بايد به وظايف نظارتي خود عمل نکرد و حفر چاه هاي غير مجاز و برداشت بي حساب و کتاب اب از اين قنات ها توسط کشاورزان همچنان ادامه يافت.

ضمن اينکه شيوه همچنان شيوه هاي استحصال واستفاده از آب قنوات دربسياري ازنقاط کشور به صورت سنتي است و با وجود نقش مخرب اين نوع برداشت در کاهش ذخيره قنات ها به وضوح روشن شده است اما تا به امروز مطالعات برنامه ريزي شده اي براي افزايش راندمان انتقال آب قنوات و به کارگيري روش هاي مکانيزه وفني مهندسي دربرنامه بازسازي واحياءومرمت قنوات توسط مسئولان مربوطه و کارشناسان انجام نشده است. علاوه بر اين ميزان اعتبارات دولتي که هر سال براي احياي و مرمت اين قنات ها در نظر گرفته مي شود نيز کفاف وضعيت اين منابع را نمي دهد و در کنار بی توجهی و مدیریت نادرست شرايط نابودي اين نمادهاي سرزمین کهن ایران را فراهم کرده است.

از انجا که بحران آب یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های انسان ها درهزاره سوم محصوب مي شود انتظار مي رود مسئولان مربوطه با با توجه به جایگاه محوری آب در توسعه، به سوی مدیریتی جامع برای حفظ، احیا، اصلاح، توسعه و بهره‌برداری از اندوخته‌های آبی پيش روند.