دكتر سيدرضا ميرطاهر
روابط روسيه و امريكا طي سه دهه اخير يعني پس از فروپاشي شوروي همواره دستخوش نوسانات زيادي بوده است. هر چند در دهه 1990ميلادي در دوره زمامداري يلتسين، روسها نگاه خوشبينانهاي به امريكا داشتند و بهدنبال روابط نزديكتر با امريكا و همچنين اتحاديه اروپا بودند، اما با طرح مسائلي مانند گسترش ناتو به سوي شرق، اقدامات امريكا در زمينه استقرار سامانههاي ضد موشكي در اروپا به همراه ناتو، دخالتهاي مكرر در امور داخلي روسيه به بهانه حمايت از حقوق بشر و ديگر اقدامات غيردوستانه امريكاييها نسبت به روسيه به تدريج زمينههاي واگرايي روسيه با امريكا فراهم شد. روسها دريافتند كه غرب به ويژه امريكا اساساً به دنبال تضعيف روسيه است و امريكاييها به دليل بيم از آينده سياسي روسيه بهدنبال اقدامات و تدابيري براي كاهش هر چه سريعتر و بيشتر زرادخانه هستهاي استراتژيك روسيه هستند. با اين حال بحران اوكراين بهمثابه كاتاليزوري براي وخامت روابط دوجانبه عمل كرد و شكافهاي بيسابقهاي بين مسكو و و اشنگتن را موجب شد. با افزايش اين تنشها، دو طرف به نوعي به نمايش قدرت در برابر يكديگر پرداختهاند و در اين ميان امريكا بيشتر حالت تهاجمي و تهديدكننده عليه روسيه بهخود گرفته است. در واقع از نگاه مقامات مسكو، امريكا جنگ سرد جديدي را عليه روسيه شروع كرده و دوباره به سياست «مهار»Containment عليه اتحاد جماهير شوروي در دوران جنگ سرد بازگشته است. به گمان آنها، حتي اگر بحران اوكراين اتفاق نميافتاد، امريكا طرحهاي ديگري براي مهار روسيه فراهم ميكرد. طي سه دهه اخير واشنگتن تلاش كرده حوزه نفوذ خود را در درياي بالكان، منطقه قفقاز و درياي خزر توسعه دهد. از سوي ديگر، به رغم پيشبينيهاي قبلي، درباره احتمال بهبود در روابط امريكا و روسيه، پس از روي كار آمدن دونالد ترامپ رئيسجمهوري جديد امريكا، ظاهراً دولت جديد امريكا به دلايل مختلف، رويهاي مشابه دولت قبلي را در قبال مسكو اتخاذ كرده است. رويكرد مثبت ترامپ در قبال روسيه، با مخالفتهاي گسترده داخلي نه فقط از جانب بسياري از جمهوريخواهان، بلكه از سوي دموكراتها نيز مواجه شده است. همچنين اتحاديه اروپا به عنوان شريك فراآتلانتيكي امريكا، مخالف هر گونه بهبود روابط روسيه و غرب، قبل از تسليم شدن مسكو به خواستههاي غربيهاست. عملكرد دولت ترامپ در قبال روسيه در چندماه پس از روي كار آمدن وي، مشابه رويهها و اقدامات دولت اوباما است و به همين دليل چشمانداز بهبود روابط امريكا و روسيه نيز روز به روز كمرنگتر ميشود.
سفر لاوروفبهرغم اين اختلافات، ظاهراً روسها همواره تلاش ميكنند تا از هر فرصتي براي مذاكره با هدف بهبود روابط دو جانبه استفاده كنند. كما اينكه سرگئي لاوروف وزير امور خارجه روسيه در سفري بيسابقه، ديداري سه روزه از امريكا از 19 تا 21 ارديبهشت داشت. لاوروف در اين سفر با ركس تيلرسون وزير امور خارجه و دونالد ترامپ رئيسجمهوري امريكا ديدار و درباره مسائل مورد علاقه دو كشور به ويژه بحران سوريه و آينده روابط دو جانبه مذاكره كرد. هدف از اين سفر جلب حمايت امريكا براي طرح ايجاد مناطق كاهش تنش در سوريه عنوان شد. هر چند امريكاييها ظاهراً از اين طرح روسيه استقبال كردهاند، اما با توجه به اينكه اجراي اين طرح كه با ايجاد مناطق پرواز ممنوع بر فراز مناطق كاهش تنش همراه است، عملاً منجر به تثبيت حضور و تقويت موضع مسكو در بحران سوريه ميشود، لذا بعيد به نظر ميرسد كه واشنگتن در عمل حاضر به پذيرش آن باشد. ضمن اينكه اقدامات اخير امريكا به ويژه افزايش شمار نظاميان در سوريه و عراق و مناطق مرزي اين دو كشور و نيز افزايش تجهيز كردهاي سوريه از سوي دولت ترامپ نشان ميدهد كه واشنگتن طرحهاي ديگري را درباره سوريه مد نظر دارد. در مقابل ولاديمير پوتين رئيسجمهوري روسيه، صراحتاً با تجهيز كردهاي سوريه از سوي امريكا مخالفت كرده است. طي چهار سال گذشته كه اختلافات امريكا و روسيه بر سر بحران اوكراين و بحران سوريه اوج گرفت، اين اولين بار بود كه لاوروف به كاخ سفيد رفت. در عين حال، يكي از مسائل قابل توجهي كه لاوروف در ديدار با تيلرسون مطرح كرد، تأكيد وي بر لزوم معكوس كردن روند كنوني روابط دو كشور و تقويت روابط دو جانبه بود. از ديدگاه لاوروف، كاهش سطح روابط دوجانبه امريكا و روسيه در دوران رياست جمهوري باراك اوباما بنا بر دلايل مشخصي كاهش يافت. ركس تيلرسون وزير امور خارجه امريكا نيز چند روز پس از سفر لاوروف، اظهار داشت كه درباره روابط امريكا و روسيه، طيف وسيعي از موضوعات وجود دارد كه بايد مد نظر قرار گيرد. به گفته وي، روابط امريكا با روسيه درپايينترين سطح خود پس از جنگ سرد قرار دارد و سطح اعتماد ميان دو كشور بسيار پايين است. از ديدگاه تيلرسون، براي جهان، ايالات متحده، مردم امريكا و منافع امنيت ملي اين كشور مفيد نيست كه روابط واشنگتن و مسكو در اين سطح پايين باقي بماند. با توجه به حساسيت روابط دو جانبه مسكو و واشنگتن، به نظر ميرسد جدا از موضوع رسمي سفر لاوروف به امريكا يعني مذاكره درباره چگونگي ايجاد مناطق كاهش تنش در سوريه، اين سفر از اهميت نمادين زيادي با توجه به وخامت روابط دو جانبه برخوردار بود. در واقع به رغم ديدگاه مثبت مسكو درباره امكان از سرگيري روابط با امريكا، اما اكنون شواهد و روندها چيزي خلاف آن را نشان ميدهند.
رويكرد امريكاامريكا به عنوان سردمدار غرب، رويكرد خصمانهاي را عليه روسيه در ابعاد مختلف در پيش گرفته و اقدامات همه جانبهاي را براي اعمال محدوديتهاي مختلف عليه روسيه با ياري متحدان اروپايي و غيراروپايي خود صورت ميدهد. اين اقدامات، عرصههاي سياسي، ديپلماتيك، اقتصادي و تجاري و امنيتي و نظامي را دربر ميگيرد. به ويژه در بعد نظامي امريكا به عنوان كشور اصلي عضو ناتو و در واقع سردمدار اين سازمان نظامي، بهمنظور تشديد تقابل با روسيه، افزايش بودجه نظامي براي تقويت حضور نظامي خود در قاره اروپا را مد نظر قرار داده است. امريكاييها پس از بحران اوكراين و تقويت حضور نظامي ناتو در شرق اروپا، همگام با شركاي اروپايي خود، به طور پيوسته به تقويت حضور نظامي در شرق اروپا و درياي سياه ادامه دادهاند. در عين حال واشنگتن از بعد نظامي نيز موضعي خصمانه عليه مسكو اتخاذ كرده و آشكارا چه در قالب اسناد نظامي مانند سند استراتژي نظامي ملي2015 امريكا و چه بهصورت اظهارات مقامات بلند پايه سياسي و نظامي خود، مدام دم از جديت تهديد روسيه عليه امريكا و متحدان اروپايي آن ميزند. با اين حال از نگاه روسها اگر قرار است بهبودي در روابط دو جانبه حاصل شود، بايد روابط دو كشور از سطح بسيار پاييني مجدداً آغاز شود. به عبارت ديگر لاوروف معتقد است به جاي تلاش براي حل و فصل اختلافات بنيادين بين دو كشور كه با گذشت زمان عميقتر و دامنهدارتر شده است، بهتر است كه مسكو و واشنگتن، توجه خود را معطوف به مسائلي كنند كه از حساسيت كمتري برخوردار بوده و امكان رسيدن به ديدگاههاي مشترك درباره آنها بيشتر است. طبيعتاً با توجه به اين ملاحظه، اكنون جاي بحث درباره مسائلي مانند ادامه استقرار سامانههاي ضد موشكي امريكا در شرق اروپا يا رويكرد هستهاي امريكا در دوره ترامپ كه كاملاً بر خلاف امنيت ملي روسيه است، نبوده و در عوض روسها مايلند درباره مسائلي مانند مبارزه با تروريسم يا مسائل مربوط به حل و فصل سياسي بحران سوريه مانند ايجاد مناطق كاهش تنش در اين كشور با امريكاييها مذاكره و رايزني كنند.
جمعبنديساختار مستقر امريكا با رويكرد ترامپ در زمينه بهبود روابط با روسيه موافق نيست و تلاش ميكند به هر نحو ممكن، مانع اجراي آن شود. با اين حال مسكو بارها هرگونه اتهام در خصوص رابطه با ترامپ و همچنين دخالت در انتخابات رياست جمهوري امريكا را رد كرده است. ترامپ نيز ادعاي ارتباطات پنهاني با روسيه را انكار كرده است. ترامپ بهخوبي از اين مسئله آگاه است كه اين اتهام ميتواند به تضعيف هر چه بيشتر موقعيت وي، به عنوان اولين رئيسجمهوري امريكا كه با نفوذ خارجي به رياست جمهوري رسيده تلقي شود. به نظر ميرسد جنجال درباره تماس اعضاي تيم انتخاباتي و دولت ترامپ با مقامات روسي، در ادامه تلاش مخالفان احياي روابط امريكا و روسيه براي جلوگيري از آغاز اين فرايند قابل تبيين است. با اين حال مقامات دولت ترامپ سعي در بياهميت جلوه دادن اين مسئله دارند. كما اينكه ركس تيلرسون وزير امور خارجه امريكا در آخرين موضعگيري خود در اين زمينه، با بياهميت خواندن موضوع دخالت روسيه در انتخابات رياست جمهوري اين كشور، بازسازي روابط واشنگتن و مسكو را مهمتر از همه مسائل دانست. به ويژه اينكه يكي از قولهاي ترامپ، تلاش براي بهبود روابط واشنگتن و مسكو و حل و فصل اختلافات دو جانبه و نيز امكان همكاري دو كشور در برخي زمينهها به ويژه مبارزه با تروريسم بوده است. اين رويكرد ترامپ با مخالفتهاي داخلي نه فقط از جانب بسياري از جمهوريخواهان، بلكه از سوي دموكراتها نيز مواجه شده است. در واقع بهرغم اميد كرملين درباره بهبود روابط روسيه و امريكا در دوره ترامپ، اكنون اين روابط با چالشها و اما و اگرهاي فراواني مواجه شده است.