نويسنده: دكتر نادر جعفري هفتخواني
فقيد سعيد، مرحوم حضرت آيتالله مهدوي كني در طول سالهاي پس از انقلاب اسلامي و در كنار مسئولیتهاي متعدد و كلان اجرايي و علمي خويش، امامت جمعه موقت تهران را نيز در دورهاي محدود به عهده داشتند و در مواقعي نيز بنا به ضرورت، سخنران پيش از خطبههاي نمازجمعه تهران بودهاند. اگرچه معدود بودن دفعات عهدهداري اين مسئوليت از سوي معظمله، از يكسو موجب شده تا اين وجه از نقش اجتماعي، عبادي و سياسي ايشان كمتر به چشم آيد ولي از سوي ديگر، همين محدوديت ميتواند بر اهميت محتواي اين خطبهها و سخنان بيفزايد. به ويژه آنكه جستوجوي پژوهشگر نشان ميدهد كه هيچيك از سخنرانيهاي پيش از خطبهها و نيز تقريباً هيچيك از خطبههاي ايشان تاكنون انتشار نيافته است. (1) از اين رو به معاونت پژوهشي دانشگاه و دفتر تنظيم آثار معظمله پيشنهاد شد تا اين مجموعه از خطبهها و سخنان در يك قالب منسجم گردآوري و با تدوين علمي نويني انتشار يابند.
اين مجموعه حاضر شامل پنج سخنراني معظمله پيش از خطبهها در كنار 24 خطبهاي كه- ضمن 12 مورد اقامه نماز- ايراد شدهاند مجموعاً 29 متن را در يك دوره زماني حدوداً 20 ساله دربرميگيرد. از سويي همانطور كه خوانندگان محترم توجه خواهند نمود متن خطبهها و سخنرانيها مشحون از آيات مختلف قرآن كريم و روايات متعددي است كه معظمله ضمن ارائه مباحث اخلاقي آنها را ذكر نموده يا به آنها ارجاع دادهاند. بنابراين از يكسو ميتوان متن اثر حاضر را از اين جهت، اثري اخلاقي و ديني يرشمرد كه خواننده را با ابعاد مختلف موضوعات اخلاقي بهويژه با تأكيد بر جنبههاي كاربردي آنها آشنا ميسازد؛ و به همين دليل به نظرم رسيد خوب است خواننده علاقهمند را در خلال اينگونه مباحث به كتاب اخلاق علمي معظمله(2) نيز ارجاع دهم تا امكان طرح و مرور بيشتر نظرگاههاي اخلاقي ايشان نيز فراهم آيد. (3)
بنابراين يادآوري اين موضوع را ضروري ميدانم كه به نظر پژوهشگر، اين اثر در كنار دو اثر مهم منتشر شده از معظمله، يعني كتاب نقطههاي آغاز در اخلاق علمي؛ و كتاب خاطرات ايشان، سهگانهاي مكمّل را ميسازد كه ارتباطي دو سويه و دائمي را ميان مباحث اخلاقي (عرفان نظري)، امور اجرايي و اداري دولت (تدبير حكومت) و نهايتاً اخلاق حرفهاي(عرفان عملي) بنا مينهند. به همين دليل تلاش شده براي درك بهتر موضوعات مطرح شده در سخنرانيها و خطبهها، برخي مباحث اين اثر در حد مقدور، به سرفصلهاي برگزيده از مباحث دو كتاب ياد شده ارجاع شوند تا خوانندگان علاقهمند بتوانند بهرهبرداري افزونتري از متن اين اثر داشته باشند. (4)
با توجه به اينكه محور اصلي متن كتاب، سخنان معظمله در جايگاه نماز جمعه تهران است، روش كار اين گونه تنظيم شد كه ابتدا فرمايشات ايشان از گفتار به متن تبديل شده و سپس طي مراحلي به تدريج پردازشهاي مورد نياز روي متنها انجام گرفته است. بااين همه انتظار ميرود خوانندگان محترم در هنگام بهرهبرداري از متن، به اين ويژگيها عنايت كافي داشته باشند:
1. توجه به اينكه مخاطبان خطبههاي نماز جمعه در درجه نخست، همان نمازگزاران يا عموم مردم و اقشار مختلف جامعه بوده و هستند. لذا خطيب و امام جمعه ميبايست با زباني ساده و واژگاني قابل فهم و به دور از تكلّف و آرايههاي كلامي و گاهي حتي با تكرار، به ايراد سخن بپردازد. بنابراين محتواي اصلي اين متن، خطابههايي شفاهي براي عموم مردم بوده و اگر چه ممكن است متن پيش رو هنوز هم از همين ويژگيها برخوردار باشد امّا در عين حال تلاش شده تا مطالب از حالت گفتاري خارج شوند و مشابهت بيشتري به متن بيابند.
2. استفاده از دايره معمول واژگان آيتالله مهدويكني براي پژوهشگر موضوعيت داشته و حتي شيوه انشاء و سخنراني معظمله و تأكيدات خاص ايشان روي برخي كلمات، اصطلاحات و استنادات قرآني، مورد توجه قرار داشته و به همين خاطر سعي بر حفظ اصالت كلام ايشان شده است.
3. دايره واژگاني و گفتماني دهه نخست انقلاب اسلامي، هم در بيان انقلابي مباحث و موضوعات، هم در ارتباط با وقايع و رخدادهاي روز، و هم در ارتباط با دفاع مقدّس، در پردازش متون موضوعيت داشته است. يكي از زيباترين موارد بروز و ظهور اين خوشه واژگان در دعاهاي ابتدا و انتهاي خطبهها و به ويژه در خطبههاي دوم قابل مشاهده و توجه است.
اثر حاضر همانند هر كار پژوهشي ديگري حاصل مجموعهاي از انگيزهها در پژوهشگر بوده است كه مختصراً به آنها اشاره ميشود.
نخست. يك انگيزه قوي براي همه ما دانشجويان دانشگاه نسبت به حضرت آيتالله مهدوي كني وجود داشته و دارد كه ما ايشان را استاد استادان خود و پدر معنوي خويش ميانگاريم. حق زيادي كه معظمله برگردن اين جانب و امثال من داشته، دارند و خواهند داشت و لطفي كه همواره به دانشجويان خويش داشتهاند ايجاب ميكرد كه در حد توان خود براي انتشار ديدگاههاي ايشان بكوشيم. لذا چنين خدمتي را نميتوان بيش از تحفهاي فرزندانه در برابر حق والاي پدري دانست. دوم. فراخوان معاونت پژوهشي دانشگاه مبني بر تأسيس دفتر تنظيم آثار معظمله در سالهاي اخير انگيزهاي جدي براي انجام اين كار تلقي ميشود. اين فراخوان بر آن بود كه «گردآوري و تدوين مطالبي كه قبلاً توسط حضرت آيتالله مهدويكني ارائه شدهاند اما تاكنون به صورت اثري واحد و منسجم تنظيم و منتشر نشدهاند» را در دستور كار قرار دهد و بر همين اساس«از تمامي شاگردان و دوستداران استاد دعوت به همكاري» به عمل آمد. نِعمَ الفرصه. سوم. فرصت ارتباط نزديك و مستقيمي است كه در دو سال اخير و با پذيرش مسئوليت علميـ اجرايي در دانشگاه براي اينجانب پيش آمده و به واسطه آن از نعمت ارتباط كاري هفتگي و درك محضر ايشان برخوردار شدهام (جلسات هيئت رئيسه يا شوراي دانشگاه و بعضاً هيئت مديره جامعهالامامالصادق). طي اين جلسات به تدريج متوجه شدم كه تجارب طولاني مسئوليتهاي اجرايي معظمله در اوايل انقلاب و نيز سطح بسيار بالاي مسئوليتهاي ايشان، موجب شده تا رويكرد اجرايي ايشان واجد ويژگيهايي قابل تأمّلـ هم از بُعد علمي و هم از بُعد اجراييـ باشد كه البته مطالعه عميق و بررسي علمي و تدوين آن، دستكم فرصت چندين تحقيق دانشگاهي را ميطلبد. انگيزه چهارم.
رويكرد معظمله در تمامي جلساتي كه در محضر ايشان تشكيل ميشود اين است كه جلسه را با تفسير كوتاهي از قرآن كريم شروع ميكنند و ضمن آن هم به تناسب، مباحث اخلاقي مرتبط با موضوعات اجرايي و كاري را مطرح مينمايند. اين فرصت براي امثال من امكان تعامل دائمي و دوسويه را ميان امور حرفهاي/ كاري و امور اخلاقي فراهم آورده است. لذا اميدوارم با مستندسازي گوشهاي از تجربيات معظمله بتوانم گامي مهم در تلفيق اخلاق علمي و اخلاق حرفهاي در جهت آموزش مديران ارشد اجرايي بردارم و فرصت بازنگري در تعامل ميان اين دو حوزهـ كه متأسفانه كمتر مورد توجه واقع ميشودـ را مبتني بر گفتار يكي از پيشگامان انقلاب شكوهمند اسلامي فراهم آورم. تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد.
*پينوشتها در سرويس تاريخ جوان موجود است.