معصومه طاهري
بدون شك يكي از راه‌هاي توليد و اشتغالزايي حضور پررنگ در حوزه فرهنگ است، در اين ميان كميك استريپ از تأثيرگذارترين و سود‌آورترين صنايع فرهنگي است كه مشتقات زيادي هم دارد. به همين جهت چندسالي است خانه پي‌نما ذيل يكي از نهادهاي رياست جمهوري تأسيس شده است. در اين رابطه با محمد مسعودي، رئيس اين خانه به گفت‌وگو نشستيم.
وضعيت فعلي پي‌نما در ايران را چطور ارزيابي مي‌كنيد؟متأسفانه بازار خاصي براي پي‌نما شكل نگرفته و هنرمندان و ناشران مستقلي براي اين رشته نداريم. اگر پي‌نما بتواند به عنوان يك رده مستقل از محصولات فرهنگي توليد شود، ناشر تخصصي، هنرمند متخصص و بازار خاص خود را جدا از بازار كتاب كودك يا كتاب تصويري پيدا مي‌كند كه همه اين موارد در صورت جذب مخاطب در سطح گسترده محقق مي‌شود.
چرا با وجود فرهنگ غني و استعدادهاي موجود، اين صنعت هنري در ايران شكل نگرفته است؟با توجه به پيشينه پي‌نما در سال‌هاي قبل از انقلاب، ناشران و ارشاد شناخت چنداني از وجوه مثبت پي‌نما نداشته‌اند، ضمن اينكه مناقشاتي در سطح متخصصان فرهنگي وجود داشته مانند اينكه آيا رونق پي‌نما باعث كاهش علاقه به مطالعه مي‌شود يا خير يا ناشران خصوصي چگونه و با چه انگيزه‌اي بايد هزينه بالاي انتشار كتاب پي‌نما را تقبل كنند. هرچند معتقديم اشكال ديگري مشابه قالب پي‌نما از قديم‌الايام در ايران وجود داشته و نقاشي قهوه‌خانه‌اي يك نمونه براي اين ادعاست. از طرفي فرآيند توليد محصولات پرطرفدار فرهنگي در كشور ما غالباً شناخته شده نيست و نمي‌توانيم مشخصاً عنوان كنيم كه دلايل موفقيت يك فيلم يا كتاب چه بوده است، در نتيجه كارگردان يا نويسنده سريالي نداريم و طبعاً يك فيلم موفق بدون حلقه‌هاي قبلي و بعدي قادر به جريان‌سازي و جلب مخاطب پايدار نيست. اگر روزي اين فرمول طلايي كشف شود مي‌توان اميدوار بود كه براي محصولات جانبي برنامه‌ريزي صورت گيرد و حلقه‌هاي محصولات فرهنگي شكل بگيرند تا زنجيره حاصل از آن به ايجاد صنعت فرهنگي منجر شود.
پيش‌بيني شما از ميزان سودآوري و كارآفريني آن چقدر است؟طبق آماري كه از تعداد دانشجويان هنر و فارغ‌التحصيلان آن در هر سال و توان فني توليد كتاب موجود است، مي‌توان گفت كه اگر صنعت پي‌نما ايجاد شود به جز بازار داخلي، به صورت بالقوه يك ميليارد مسلمان در بخش مخاطب خارجي خواهيم داشت. حجم تقاضايي كه در اين بازار صورت مي‌گيرد، موجب رقابت حرفه‌اي و ايجاد و رونق كسب وكارهاي متعدد مي‌شود. در اين‌باره اراده هنرمندان داخلي براي بالا بردن تخصص و ورود به كار حرفه‌اي كافي است تا اهرم‌هاي حمايتي را جهت تسهيل عرضه فعال كند.
تأثيرگذاري اين هنر در فرهنگ كشورها چطور بوده است؟پي‌نما ذاتاً مي‌تواند قدرت تأثيرگذاري منحصربه‌فردي داشته باشد و وقتي مي‌توان به اهميت اين امر بيشتر و عميق‌تر پي برد كه بدانيم بخش عمده‌اي از مخاطبان اين رسانه را كودكان و نوجوانان تشكيل مي‌دهند. اما به خودي خود براي كشورهايي كه ايده و پشتوانه فكري خاصي ندارند ابزار مناسبي نيست حتي مي‌تواند موجب استحاله هويت آنان شود. اصولاً «رسانه» ابزار قدرتمندي است به شرط اينكه هدف را مشخص و مزيت رقابتي خود را مقابل ساير فرهنگ‌ها بشناسيد. مسلماً اينكه برخي كشورها بدون توجه به ريشه‌ها، هويت و خرده‌فرهنگ‌هاي خود به تقليد كوركورانه‌اي از پي‌نماهاي كشورهاي ديگر بپردازند و مخاطبان داخلي خود را در معرض تأثيرپذيري از اين الگوها قرار دهند امر مطلوبي نيست. كشورهاي غربي با تعريف كاراكترهاي بومي، داستان‌هايي قهرمان‌محور خلق كرده‌اند كه با فطرت هر انساني از فرهنگ‌هاي مختلف ارتباط برقرار مي‌كند. اين قهرمانان خيالي، گاهي شهر و كشوري غيرواقعي يا حتي جهان را از دست دانشمندي ديوانه، انساني جهش‌يافته يا فضايي‌ها نجات مي‌دهند و به كمك هنر، تصوير قدرتمندي از كشور مبدأ خود به جا مي‌گذارند. اين درحالي است كه همين كشورها دچار چالش‌هاي متعدد در مشروعيت داخلي و بين‌المللي هستند اما توانسته‌اند با كمك رسانه‌هايي كه در اختيار دارند و استفاده هدفمند از اين ابزار، وجهه خود را ميان مردم دنيا حفظ كنند.
تأثيرگذارترين پي‌نماهاي توليد شده در جهان كدامند؟شروع ژانر كميك استريپ از ايالات متحده است. دوره اوج پي‌نماهاي امريكا در دهه 30 ميلادي بود كه جامعه امريكا پس از ركود بزرگ به دليل شكست در عرصه اقتصادي به داستان‌هاي پي‌نماي رنگي‌اي كه به صورت پاورقي در نشريات و روزنامه‌ها چاپ مي‌شد، روي خوش نشان داد و استقبال مخاطب موجب تكثر و تنوع در توليد پي‌نما، ايجاد ژانرها و تفكيك گروه‌هاي مخاطب شد. اگر ملاك تأثيرگذاري، تعداد مخاطب و ميزان فروش باشد، كاراكترهاي امريكايي نظير«مرد عنكبوتي» ابتدا در داستان‌هاي پي‌نما مطرح و پس از سال‌ها به فيلم سينمايي و انيميشن تبديل شده‌اند. دلايل بسياري براي جذب مخاطب وجود دارد اما به طور كلي در اين پي‌نماها براي شخصيت اصلي ويژگي‌هايي در نظر گرفته مي‌شود كه همذات‌پنداري مخاطب برانگيزد. از طرفي قدرت‌هاي ويژه و ماجراهاي عجيبي كه براي قهرمان داستان رخ مي‌دهد بار دراماتيك قصه را بالا مي‌برد و خواننده را درگير مي‌كند.
در دنيا از پي‌نما به عنوان يك ابزار سرگرمي بيشتر استفاده مي‌شود يا آموزشي؟پي‌نما هم مانند ساير محصولات فرهنگي، در قالب سرگرمي و با اهداف مهم‌تري ارائه مي‌شود. نمي‌توان گفت شركت‌هاي بزرگ توليدكننده يا توزيع‌كننده پي‌نما فقط به نيت سرگرم كردن مخاطب چنين داستان‌هاي پيوسته و تم‌هاي مشخصي را دنبال مي‌كنند. به طور مشخص در ژانرهاي داستاني مانند ابرقهرماني، كاراكتر «مرد عنكبوتي» مفهوم مسئوليت‌پذيري را مطرح مي‌كند، كاراكتر بتمن از ثروت خود براي دفاع از شهر استفاده مي‌كند و در اغلب داستان‌هاي پي‌نماي پرمخاطب، قهرمان از مردم در برابر دشمن شرير كه خودخواه، منفعت‌طلب، سنگدل و بي‌رحم است محافظت مي‌كند. مفاهيمي كه در اين داستان‌ها به وفور و در موقعيت‌هاي حساس تكرار مي‌شود، كاملاً در ذهن خواننده جاي مي‌گيرد و هر آنچه به عنوان تصميم يا عقيده قهرمان مطرح مي‌شود با پيروزي قهرمان در پايان قصه و شكست دشمنش، براي مخاطب داراي ارزش و اعتبار مي‌شود. اما هدف اصلي ژانر آموزشي، «آموختن» مفاهيم با به‌كارگيري پي‌نماست. طبق مطالعاتي كه درباره كاربردهاي پي‌نما انجام داده‌ايم، پي‌نما در دنيا ابزار كمك آموزشي مفيدي است. امروزه بسياري از افرادِ درگير آموزش، به دنبال روش‌هاي جديدي براي تسهيل يادگيري و ترغيب دانش‌آموزان به مشاركت فعال در فرآيند آموزشي هستند. مسلماً پي‌نما به عنوان يك ابزار قابليت‌هاي فراواني براي مورد استفاده قرار گرفتن در كلاس‌هاي درس است. نمونه‌هاي بسياري از طرح درس‌هاي بر مبناي پي‌نما براي آموزش درس‌هايي مانند تاريخ، جغرافيا، زبان‌هاي خارجي، فلسفه، علوم و. . . در اينترنت موجود است. از جالب‌ترين پي‌نماهاي آموزشي كتاب‌هاي پي‌نماي پزشكي هستند كه براي دانشجويان و علاقه‌مندان به پزشكي توليد و چاپ شده است.
ميزان اثرگذاري پي‌نما در فعاليت‌هاي آموزشي چقدر است؟ به عنوان يك ابزار كمك آموزشي، فرآيند تعليم را از حالت يكطرفه بودن خارج كرده و به آن حالتي تعاملي ببخشد. ضمن اينكه اين قالب براي كودكان جذاب است چراكه درس را با داستان و قصه‌گويي همراه مي‌كند. بسياري از مفاهيم ضروري‌اي كه بايستي به كودكان آموزش داده شود را مي‌توان در قالب پي‌نما توليد كرد، از آموزش‌هاي روتين و روزمره گرفته تا آموزش‌هايي كه كودكان مي‌بايست براي مواقع ضروري مانند آتش‌سوزي و زلزله ببينند. عنصر قصه‌گويي تصويرمحور كه شالوده پي‌نما بر آن نهاده شده نقش مؤثري در آموزش پايدار و قدرتمند ايفا مي‌كند. پي‌نماها اين قابليت را دارند كه داستان و اطلاعات را به شكلي اثرگذار تركيب كنند. كافي است نيم‌نگاهي به طرفداران يك ابرقهرمان بيندازيم تا مشاهده كنيم آنها به چه سهولتي مشخصات، قدرت‌ها، ظاهر و زندگينامه كاراكتر مورد علاقه خود را به خاطر مي‌سپارند زيرا پي‌نما روايتي تصويري از كاراكتر ارائه مي‌دهد كه قوه تصور مخاطب را درگير مي‌كند.
چرا از پي‌نما به عنوان صنعت ياد مي‌شود؟ صنعت بودن به اين معناست كه اين مقوله تخصصي و درآمدزا است. اگر پي‌نما صرفا يك كالاي فرهنگي باشد بايد در يك بازار عمومي مثلاً بازار نشرعرضه شود و تنها دغدغه توليدكننده، فروش آن باشد. اما پي‌نما ظرفيت‌هاي بيشتري دارد كه مي‌تواند يك مجموعه بازار و تعداد زيادي محصول اقماري داشته باشد. اگر پي‌نما را حلقه اول بگيريم مي‌توان از روي كاراكتر محبوب يا فضاي داستاني آن، محصولات جانبي توليد كرد كه ملموس‌ترين مثال آن نوشت‌افزار است. حلقه‌هاي بعدي آن انيميشن، بازي رايانه‌اي، فيلم و سريال هستند كه به ترتيب هزينه اوليه بيشتري دارند. كاراكتر موفقي كه اين تعداد پيوست فرهنگي داشته باشد، مخاطبان بيشتري را اقناع مي‌كند و توليد مجموعه‌هاي بعدي آن هم تضمين مي‌شود.
پي‌نما براي برندسازي شركت‌ها و كارخانه‌هاي توليدكننده اجناس ايراني در داخل و خارج يك ابزار مناسب است. به نظرتان چرا توليدكنندگان وارد اين بحث نشده‌اند؟معمولاً در عرصه تجاري و خصوصاً برندسازي، افراد تلاش مي‌كنند قدم‌هاي محكمي برداشته شود و جاي زيادي براي آزمون و خطا نيست. از طرفي پي‌نما هنوز در كشور ما قالب شناخته‌شده و پرمخاطبي نشده و توليدكننده ترجيح مي‌دهد به سمت روش‌هاي تضميني مانند ساختن تيزر برود.
چند جشنواره تا كنون توسط خانه پي‌نما برپا شده و خروجي اين جشنواره‌ها چه بوده است؟البته در ايران هنوز جشنواره‌اي مختص پي‌نما نداريم و خانه تا كنون فقط دو مسابقه برگزار كرده است اما در صورتي كه واقعا ميزان توليد پي‌نما در كشورمان حجم قابل توجهي پيدا كند و به حداقل‌هاي لازم براي شكل‌گيري رقابت جدي سالانه يا دوسالانه برسيم برگزاري جشنواره دور از ذهن نيست.
جالب‌ترين خروجي‌اي كه از مسابقه‌هاي پي‌نما داشتيد چه بوده است؟براي كارگروه ما چيزي كه بيش از پيش قابل توجه بود كشف استعدادهاي جديد و گمنام، به ويژه در شهرستان‌ها بود و شركت‌كنندگان از اين مسابقات استقبال خوبي به عمل آوردند. اينكه سعي كرديم تصويرگران برتر اين مسابقات را به ناشران معرفي كنيم خيلي لذت‌بخش بود.
ما درگير جنگ با داعش و وهابيون در سوريه و عراق بوده‌ايم. آيا از هنر پي‌نما باتوجه به قدرت اثرگذاري‌اش بر مخاطب بين‌المللي در عرصه روشنگري در اين باب هم استفاده شده است؟پي‌نما در ميان كشورهاي اسلامي هنرشناخته‌شده و مردمي‌اي است. حركت‌هاي خودجوشي در مصر، عراق و. . . وجود دارد به اين شكل كه اثري توسط هنرمند با هزينه شخصي توليد و به صورت مجازي منتشر مي‌شود. هدف از انتشار نيز رساندن پيام نويسنده طراح است. مثلاً در امريكا پي‌نمايي توليد شد كه بغداد را در نخستين روز حمله امريكا به تصوير مي‌كشيد. يا در عراق پي‌نماي طنزي با كاراكترهاي عضو داعش توليد شده بود كه دست‌اندركاران آن از طرف داعش تهديد به قتل شدند. امروزه يكي از ظرفيت‌هاي پي‌نما، گفتن حرف‌هايي است كه از طريق انبوه رسانه‌هاي بين‌المللي ناديده گرفته مي‌شوند.
داعش و وهابيون چطور و چقدر از اين هنر استفاده كرده‌اند؟مي‌دانيد كه عربستان بودجه و نهادهاي خاصي براي معرفي اسلام مد نظر خود در بسياري از كشورها دارد. پي‌نما هم يكي از ابزارهاي تبليغي آنان است. چنانچه خالي بودن اين عرصه از معرفي اسلام واقعي، منجر به توليد مجموعه‌هاي موهن و ضداسلامي شده و اين توليدات، امروز معرف ما و اسلام به پيروان ساير اديان هستند. به‌رغم اينكه ممنوعيت تصويرسازي مسلمانان براي پيامبر و ائمه، در ميان همه مذاهب محترم شمرده مي‌شود، حجم بالايي از آثار تصويرگري ضداسلامي توليد و در فضاي مجازي منتشر شده است. ما در اين بخش يك خلأ روايت داريم و نياز مخاطب حقيقت‌طلب در هر نقطه از جهان مي‌تواند با آثار ارزشمندي كه در اختيار داريم و نيز توليدات جديد پاسخ داده شود.
به نظرتان جاي استفاده از پي‌نما در چه بخشي در ايران بيشتر خالي است؟پي‌نما امكان تلفيق با ژانرهاي ديگر را دارد و اين فرصت خوبي براي هنرمندان جوان در باب توليد خلاقانه است. همچنين در قسمت آموزش مي‌توان كودكان را با وارد كردن سرگرمي به كتاب درسي علاقه‌مند كرد و با دخالت دادن دانش‌آموز در طراحي و روايت داستان، او را به مخاطب فعال تبديل كرد. از سويي داستان‌هاي اسطوره‌اي ايراني، فرهنگ ايران، زندگينامه شخصيت‌هاي ممتاز مانند دانشمندان و قهرمانان ما مي‌تواند در اين قالب به ديگر كشورها معرفي شود و بازار كار داخل و صادرات را رونق بخشد. در حوزه تخصصي نيز مي‌توان در پيش‌توليد پروژه‌هاي بزرگ سينمايي اعم از فيلم و انيميشن به منظور تست كاراكتر و فضاسازي استفاده كرد.
