درآمدی بر ضرورت انجام مطالعات آمایش سرزمین در استان

در تعریف آمایش سرزمین آورده اند که آمایش سرزمین، ارزیابی نظام‌مند عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... به منظور یافتن راهی برای تشویق و کمک به جامعه بهره‌برداران در انتخاب گزینه‌هایی مناسب برای افزایش و پایداری توان سرزمینی در جهت برآورد نیازهای جامعه است. به بیان دیگر توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیایی کلیه فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی در پهنه سرزمین نسبت به قابلیت‌ها و منابع طبیعی و انسانی را آمایش سرزمین می‌گویند. در واقع پایدارترین آرایشی که به سه مولفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی یک منطقه یا سرزمین ختم می شود را برنامه آمایش سرزمین گویند.

آمایش سرزمین مفهومی کمتر شناخته شده در میان برنامه ریزان بخشی می باشد و کمتر در محافل علمی مورد بحث و انتقاد قرار گرفته است. با این وجود می توان گفت که آمایش سرزمین، تدبیر، تنظیم شرایط ، ایجاد تعادل در بهره گیری از توانمندی طبیعی ، تطبیق با نیازهای انسانی و کاهش نابرابری و جلوگیری از نبود تعادل‌های جدید است.

یکی از شاخص های اقتصادی و معیارهای توسعه یافتگی، میزان انطباق برنامه های اجرایی با مبانی و مطالعات جامع آمایش سرزمین است. اگر برنامه های اجرایی و عملیاتی سازمانها بر اساس مولفه‌های آمایش سرزمین تنظیم شده باشد، جهت گیریهای پیشرفت و توسعه را نیز به دنبال دارد. اگر به ویژگی ها و ماهیت آمایش سرزمین که جامع نگری است و اگر به اهداف آمایش سرزمین که در توسعه متوازن و توسعه عادلانه و استفاده بهینه از منابع خلاصه می شود، توجه کنیم ، نقش مهم آمایش سرزمین در توسعه و پیشرفت بخوبی قابل تبیین است. بنابراین آمایش سرزمین مقدم بر توسعه بوده و قبل از هر گونه هزینه کرد مالی برای اجرای طرحها و برنامه ها بایستی به کمک این سند نظم فکری در بین اجزای مختلف سیستم اجرائی ایجاد کرد و پس از شناخت پتانسیل ها و شرایط محلی به منظور بهره برداری منطقی از امکانات موجود، روابط بین انسان و محیط پیرامونش را تنظیم نمود.

مهم‌ترین خصوصیات آمایش سرزمین، جامع‌نگری، دوراندیشی، کـل‌گرایی، کیـفیـت‌گـرایی و سازمـاندهی فـضای کـشور است. هدف آمایش سرزمین، توزیع بهینة جمعیت و فعالیت در سرزمین است، به‌گونه‌ای که هر منطقه متناسب با قابلیت‌ها، نیازها و موقعیت خود از طیف مناسبی از فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی برخوردار باشد و جمعیتی متناسب با توان و ظرفیت اقتصادی خود بپذیرد.

آمایش سرزمین این زمینه را فراهم می کند که برنامه ریزی منطقه ای، بخشی و استانی به شکل واقعی انجام شود و از برنامه‌ریزی متمرکز فاصله بگیریم. مدتها گرایش بر این بوده است که اقتصاد را تقریبا براساس تولید و مصرف ملی به طور کلی مورد قضاوت قرار می دادند. اما همانطور که نظریه پردازان بزرگ اظهار داشته اند، تصمیم گیری در باره اینکه پروژه ای جدید در کجا واقع شود به اندازه تصمیم گیری درباره سرمایه گذاری پروژه اهمیت دارد. به طور کلی می توان گفت هدف آمایش سرزمین این است که اجازه دهد جمعیت هر منطقه ای بتواند به همان خوبی که می تواند در جای دیگری زندگی کند، در منطقه خود هم به زندگی بپردازد. بنابر یکی از معتبرترین تعاریف از آمایش سرزمین طرح توزیع بهتر جمعیت با توجه به منابع طبیعی و فعالیت های اقتصادی است که هدف آن فقط اقتصادی نیست و رفاه و توسعه کامل ظرفیت های بالقوه جمعیت را در نظر دارد. این برنامه ریزی با هدف بهترین استفاده از نیروی انسانی و منابع طبیعی مختلف سرزمین انجام می شود، هرچند که کانون اصلی این نوع برنامه ریزی همواره کارایی اقتصادی است.

اگر به مفهوم آمایش سرزمین که معطوف به استفاده درست از قابلیتهای سرزمین، سازماندهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و محیط زیستی برای تحقق آینده مطلوب است، توجه کنیم، به اهمیت آن بیشتر پی می بریم. با بررسی تاریخچه شکل‌گیری مکاتب آمایش سرزمین، مشاهده می شود که علل شکل گیری مکاتب فوق، حاصل بحرانهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده است و برای حل بحرانهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی از اهرم آمایش سرزمین بهره گرفته اند.

با توجه به ماهیت آمایش سرزمین که مبتنی بر برنامه ریزی استراتژیک است و با توجه به اینکه باید تمهیدات برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور انجام شود، مهارت آموزی و آشنایی با مبانی مولفه‌های آمایش سرزمین فرصتی را برای تهیه برنامه های بلندمدت با رویکرد استفاده از ظرفیتهای استانی و تعیین سهم مناطق، بخشها و سازمانها در تحقق برنامه‌ها و اهداف بلند مدت کشور فراهم می کند. در این میان سند چشم انداز که بالاترین سند ملی کشور است، وظایفی را برای تحقق اهداف سند معین کرده که این وظایف بر اساس جریان برنامه ریزی عملی می شوند و برنامه های آمایش بیشترین نقش را در جریان برنامه ریزی دارد. تکالیف قانونی از جمله ماده ۱۸۳ برنامه پنجم توسعه کشور دستگاهها را مکلف کرده است که برنامه ها و فعالیتها را با رویکرد برنامه ریزی و آمایش سرزمین تهیه و تنظیم کنندو اراده و عزم دولت و مجلس در این خصوص، ضرورت مهارت آموزی در حوزه آمایش سرزمین را بیان می کند.