وقتي كه انسان جايگاه و قدر و منزلت خويش را ناديده گرفته و از اين همه نعمت‌هاي الهي چشم‌پوشي كند و مقام خليفه الهي خويش را به فراموشي بسپارد، قطعاً در زياده‌روي نعمت‌هاي الهي بي‌پروا مي‌شود. وقتي كه ما معتقد بر اين هستيم كه قرآن كلام خداست و حقايق را بيان مي‌كند، پس بايد تمام شئونات زندگاني‌مان را از آن چشمه جوشان و خروشان و با عظمت الگو بگيريم. بنابراين وقتي كه خداوند متعال در آيه شريفه‌اي مي‌فرمايند: اسراف نكنيد چراكه من مسرفين را دوست ندارم و آنها مورد غضب الهي هستند، پس مومنين و مسلمانان جهان نيز بايد به عنوان اولين مردماني باشند كه مسئله و فرهنگ غني صرفه‌جويي را رعايت مي‌كنند اما متأسفانه ما شاهد عكس اين موضوع در تمام زمينه‌ها و رتبه‌دار در اسراف و زياده‌روي هستيم و اين خلاف مرام و منش مسلماني و انسانيت و شرع مقدس اسلام است.
چه زيباست درك اين مطلب كه خداوند متعال در عالم خلقت براي هر فضيلت اخلاقي يك حد و مرز مشخصي قرار داده است كه اين فضيلت با تمام اوصاف معين و مشخص خود در وسط نقطه پرگار قرار دارد و تجاوز از اين فضيلت خواه به سمت افراط باشد يا تفريط، حركت به سمت رذايل اخلاقي است. يكي از وظايف اخلاقي كه انسان هر روز با آن سرگرم شده و در تمام شئونات زندگي امروزه خود آن را جريان داده بحث اسراف است، چراكه صرفه‌جويي به حد اعتدال و ميانه‌روي خود امري صعب و مشكل است و نياز به استقامت دارد تا تمام اين رذايل اخلاقي از انسان دور شده و آن فضيلت اخلاقي صرفه‌جويي در اقتصاد جايگزين آن شود.
اسراف يعني چه؟ابتدا بايد لغت اسراف را ترجمه و معني كنيم تا حد و مرز آن مشخص شود. لغت‌شناسان واژه اسراف را در كتب خود اين گونه تفسير و ترجمه و معنا كرده‌اند: راغب اصفهاني در مفردات آورده است: اسراف تجاوز از حد كاري است كه انسان انجام مي‌دهد. اگر چه غالباً در تجاوز از حد در مصرف مال استفاده مي‌شود تجاوز از حد گاهي به ملاحظه كميت و مقدار است و گاهي به ملاحظه كيفيت و چگونگي و به همين جهت صفاييان گفته است هر چه در غير طاعت خدا صرف شود اسراف است.
مرحوم علامه امين‌السلام طبرسي در ذيل تفسير سوره مباركه فرقان معني اسراف را چنين شرح مي‌دهند: در معني اسراف اختلاف است. گفته شده كه اسراف صرف مال در معصيت و اقتار كه مقابل آن است خودداري از اداي حق خداست و آنگاه از معاذ روايت مي‌كند كه مي‌گويد از پيامبر اكرم(ص) در اين مورد پرسيدم فرمودند: هر كس در غير حق چيزي بدهد اسراف كرده و هر كس از اداي حق امتنا كند اقتار كرده است.
صاحب كتاب مجمع‌البحرين نيز اين گونه توضيح مي‌دهند: اسراف در لغت به معناي گزافه‌كاري كردن در گذشتن از حد ميانه، تلف كردن مال و ولخرجي كردن آمده است. حسن مصطفوي در كتاب التحقيق في كلمات القرآن بيان مي‌دارند: اسراف به معناي تجاوز كردن از حد در هر كاري است كه از انسان سر بزند.
برخي ديگر از صاحبنظران و لغت‌شناسان در توضيح اين واژه اينچنين شرح مي‌دهند: اسراف به معناي خروج از حد است به عبارت ديگر خرج كردن مال در صورتي كه با موازين عقلي و شرعي توأم نباشد. لغت اسراف به معناي خروج در هر زمينه يا كاري بيش از حد تعادل است حال آن موضوع خوردن يا آشاميدن باشد يا اقتصاد، انفاق و... بنابراين بايد توجه داشت كه خروج از حد تعادل را اسراف مي‌گويند. زياده خوردن و گزافه گفتن و از حد ميانه خارج شدن اسراف است.
اسراف از منظر قرآنقرآن كريم در 19 آيه به اين مسئله مهم تشر مي‌زند و گاهي با اين ادبيات خطاب مي‌كند: «وَكُلُوا واشْرَبُوا ولاتُسْرِفُوا إِنَّهُ لايُحِبُّ الْمُسْرِفين». قرآن كريم مي‌فرمايد: بخوريد و بياشاميد اما اسراف نكنيد. خداوند اسراف‌كنندگان را دوست ندارد. گاهي با اين جملات جايگاه مسرفين را نشان مي‌دهد «وَ أَنَّ الْمُسْرِفينَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ»: قطعاً اسراف‌كنندگان اهل آتش دوزخ هستند. گاهي مسرفين را كنار شياطين و فرعونيان و طاغوتيان و سركشان قرار مي‌دهد، گاهي از عذاب آخرت براي مسرفين سخن به ميان مي‌آورد و گاهي هم از مسرفين مي‌خواهد كه رو به سوي خدا كرده و از گذشته خود ابراز پشيماني كنند و با توبه خالص راه درست را انتخاب كنند.
اينكه خداوند متعال گاهي با لفظ لايحب المسرفين گاهي با لفظ ولا تسرفوا يا برادر شيطان و فرعون... خطاب قرار مي‌دهند، خود نشانه عظمت زشتي و حرمت اين فعل قبيح است و از اين تعدد آيات شريفه چند موضوع را به ما گوشزد مي‌كنند كه اسراف از گناهان كبيره است، اسراف كار مبغوض خداست، فساد و اسرافكار مفسد است، اسرافكاران خود را توجيه مي‌كنند و خود را صالح مي‌دانند. پس اميد اصلاح از آنها نداشته باشيد، مقدار مصرف هر چيز محدود به عدم‌اسراف است، امنيت اقتصاد و رفاه در گرو اسراف نكردن است، كرنش در مقابل اسرافگر حرام است، لازمه تقوا، پيروي از انبيا در تمام شئونات زندگي و دوري از اطاعت مسرفان است و تولي و تبري در هر كاري بايد به همراه هم باشد.
اسراف از نگاه معصومينمسئله اسراف را اهل‌بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام نيز بارها و بارها گوشزد كرده‌اند. نبي مكرم اسلام(ص) مي‌فرمايند: اسراف و زياده‌روي فقر را به دنبال دارد. حضرت علي(ع) مي‌فرمايند: زياده روي و اسراف نكن چراكه بخشش اسرافكار مورد ستايش و تنگدستي او مورد ترحم واقع نمي‌شود. حضرت موسي بن جعفر(ع) در وصيت به حشام مي‌فرمايند: كسي كه در زندگي اهل ميانه‌روي و قناعت باشد نعمت او باقي مي‌ماند و آن كس كه با تبذير و اسراف زندگي كند، نعمتش از بين مي‌رود. نظير اين گونه روايات بسيار مشاهده مي‌شود.
شكر نعمت و پرهيز از اسراف
اگر كسي خداوند به او نعمتي ارزاني داشت بايد شكر آن نعمت را به جاي آورد كه شكر نعمت، نعمت را افزون مي‌كند و براي شكر نعمت آثار و فضايل و بركات زيادي ذكر شده است و به خاطر اينكه ما از اين آثار و بركات غافل هستيم، رو به سوي اسراف مي‌آوريم و حال آنكه خداوند متعال اين همه نعمت به ما ارزاني داشته و به جاي اسراف كه كفران نعمت است، شكر اين نعمات بر ما واجب است. نشناختن نعمت و شاد نبودن به آن و صرف نكردن آن در مصرفى كه منعم به آن راضى است و كفران نعمت الهى از صفات مهلكهاى است كه آدمى را در آخرت به شقاوت سرمدى مى‌رساند و در دنيا باعث عقوبت و محروميت و سلب نعمت مىشود. چنان كه خداى تبارك و تعالى مىفرمايند:«كفران كردند نعمت‌هاى خدا را، پس خداوند ايشان را به گرسنگى و بيم و تشويش مبتلا ساخت. خدا تغيير نمىدهد و باز‌نمى‌گيرد نعمتى را كه به قومى عطا فرموده است تا ايشان نفوس خود را تغيير ندهند و نيت‌هاى خود را بر‌نگردانند.» ضد كفران، شكر است و آن عبارت است از شناختن نعمت از منعم و آن را از او دانستن و به آن شاد و خرم بودن و به مقتضاى آن شادى عمل كردن.
پس شكر منعم حقيقى كه حضرت آفريدگار و مقصود از بيان است آن است كه همه نعمت‌ها را از او دانى و او را منعم و ولى خود شناسى و همه وسائط را مسخر و مقهور او بدانی .
* مدير مركز تحقيقات سبك زندگي و طب اسلامي
