نگاهی بر اثر تاريخي پژوهشي «شهيد و شهادت در ادب فارسي»

شعر شهادت، از مشروطه تا انقلاب اسلامي

قبل از شروع طرح مضمون شهادت قرار بر اين بود كه محدوده زماني اين پژوهش از دوره مشروطيت تا انقلاب اسلامي ايران باشد، اما پس از تصويب طرح، نظر مسئولان آن شد كه سال‌هاي بين 1357 تا 1368 كه در بيشتر آن مدت، جنگ مهم‌ترين مسئله مملكت و بالطبع جامعه ايراني و از جمله فرهنگ و ادبيات بوده است نيز به طرح اصلي افزوده شود، در حالي كه زمان طرح افزايش نيافت. هر چند مي‌دانستم تهيه اشعار چند ماه طول مي‌كشد و وسعت و محدوده كار بسيار است، اما واقع آنكه اداي دين هر چند كوچك نسبت به خيل شهدا، به‌ويژه شهداي جنگ تحميلي كه خود از نزديك با بعضي از آن عزيزان مأنوس و رفيق بودم، بزرگ‌ترين مشوق من در اين كار شد. درست يادم هست تنها سه روز پس از بازگشت به شيراز دستياران عزيز پژوهشي را كه بدون آنها اين طرح هرگز در طي اين مدت اجرا نمي‌شد براي توضيح پيرامون طرح به دفتر كار خود دعوت كردم. به لحاظ وسعت كار در همان جلسه تقسيم كار و وظايف صورت گرفت. فيش‌برداري از اشعار شعرا نزديك به پنج ماه وقت ما را گرفت. براي تهيه بعضي از منابع چند بار به تهران سفر كردم. كتاب‌هاي زيادي خريداري شد كه از اين بابت مسرورم كه بر غناي كتابخانه‌ام افزوده شد. بعضي از آثار ناياب بودند و از كتابخانه‌ها با تهيه زيراكس آن را به دست آورديم. حتي از كتابخانه‌هاي شخصي نيز غافل نشديم. چنانكه از كتابخانه بيشتر همكاران گرامي و اساتيد محترم گروه زبان و ادبيات فارسي دانشگاه شيراز بهره بردم كه در همين جا از مناعت طبع و بزرگواري آنها سپاسگزارم. پس از بررسي و مطالعه بيش از 1000 جلد كتاب كه در بسياري از آنها هيچ اشاره‌اي به مضمون شهادت نشده بود، اما بايد آنها را مي‌خوانديم، بيش از 3000 فيش از شعراي مختلف تهيه شد.

پس از تهيه فيش‌ها بر اساس محدوده زماني به ترتيب از مشروطيت تا سال 1320، از سال 1320 تا 1357 و از سال 1357 تا 1368 تقسيم‌بندي شد. از بين تعداد زياد فيش‌ها اگر چه همگي در اين محدوده زماني قرار مي‌گرفتند، اما تعداد و موضوعات آنها به اندازه‌اي بود كه مي‌شد از بين آنها فصول جداگانه‌اي را باز كرد. در نتيجه غير از اشعار اين دوره قسمت‌هاي اشعار شهدا، اشعاري كه براي شهدا سروده شده است، اشعاري كه به‌طور غيرمستقيم به شهادت اشاره دارند، اشعاري كه در رثاي ائمه و بزرگان دين و اشعاري كه براي شخصيت‌ها و وقايع خاص سروده شده‌اند، از فيش‌ها جدا و در فصول جداگانه‌اي بررسي كرديم. در هر بخش ابتدا خلاصه‌اي از تاريخ سياسي، اجتماعي و اقتصادي آن دوره بيان شد. سپس به ويژگي‌هاي ادبي آن دوره اشاره شد و بالاخره اشعار شعرا تحليل و بررسي شدند. در اين تحليل‌ها به اختصار تحليل محتواي اشعار و سپس ويژگي‌ها و آرايه‌هاي ادبي اشعار مورد توجه بود. با اين توضيحات باز هم تذكر چند نكته مهم در اجراي اين تحقيق را به خوانندگان محترم لازم مي‌دانم.

1ـ در تهيه فيش‌ها كتاب‌هاي زيادي بررسي شدند، اما مي‌دانيم هستند كتاب‌هايي كه چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن در تهران يا شهرستان‌ها از شاعران معروف و ناشناخته به چاپ رسيده‌اند، اما اكثرشان حجم كمي دارند و از آن مهم‌تر در تيراژهاي كم منتشر شده‌اند. حتي در مواردي مي‌دانستيم كتابي با نام خاصي وجود دارد، اما هرگز نتوانستيم آن را بيابيم. هر چند كه شايد در صورت دسترسي در آن مضمون شهادت وجود نداشت.

2ـ معيار ما در انتخاب اشعار، اشعار چاپ شده در كتاب‌ها بود نه روزنامه‌ها يا مجلات ادواري، در حالي كه اشعار زيادي با مضمون شهادت در روزنامه‌ها و مجلات، به‌ويژه در طول جنگ به چاپ رسيده است كه بررسي آن خود به تحقيق جداگانه‌اي نياز دارد. ديگر اينكه منظور ما از اشعار تنها كلاسيك بوده است و در اين طرح با اشعار نو كاري نداريم.

3ـ متأسفانه بعضي از اشعار تاريخ ندارند و در مجموعه اشعاري كه پس از تاريخ 1368 به چاپ رسيده‌اند، نوشته شده است. بدين لحاظ از روي موضوع و محتواي شعر با حدس تاريخ آن را مشخص كرديم كه در صورت اشتباه پوزش ما را بپذيريد.

4ـ مضمون بعضي از اشعار متعلق به شاعران مختلف به يكديگر بسيار شبيه بودند، در نتيجه در تحليل اين اشعار به جزئيات آنها پرداخته نشد و تنها ويژگي‌هاي اصلي شعر را بيان كرديم.

در اجراي اين طرح بر خود فرض مي‌دانم از كليه همكاران عزيزي كه با نهايت تواضع با باوري مخلصانه به مقام شهيد زحمت تهيه و تدوين اين مجموعه را كشيدند تشكر كنم.