كودتاي 28 مرداد ماه يكي از مهم‌ترين سر فصل‌هاي تاريخ معاصر است كه هنوز اثرات آن در ديدگاه‌هاي ملت ايران نسبت به جهان معاصر و قدرت‌هاي خارجي غير قابل انكار است.
جنبش ملي شدن صنعت نفت يكي از مهم‌ترين قيام‌هاي اصلي ايرانيان، به خصوص در دوران پس از شكل‌گيري جهان دو قطبي در سال‌هاي پس از جنگ جهاني دوم بود.
از سوي ديگر قيام ملت ايران براي مقابله با نفوذ خارجي و آزاد‌سازي نفت را مي‌توان جدي‌ترين حركت پس از قيام مشروطه دانست؛ قيامي كه البته در كودتايي كه سالروز آن فرا رسيده است، از بين رفت و تمام اميد‌ها را از بين برد. تاثير اين مسئله چنان بود كه حتي امروز و پس از گذشت نزديك به 60 سال از آن واقعه هنوز ايالات متحده امريكا از آن به عنوان يكي از اقدامات مداخله گرايانه خود در تاريخ ايران نام برده و آن را موجب بي‌اطميناني ملت ايران مي‌داند.
از سوي ديگر اين كودتا عملاً پيكان تلاش‌هاي ضد استعماري ايران را به سمت امريكا چرخاند و همچنان ايران، امريكا را به عنوان يك قدرت متجاوز و استعمارگر مي‌شناسد كه در صدد تحميل منويات خود ضد دولت قانوني اين كشور است و حالا پس از سال‌ها هنوز امريكا را به عنوان اصلي‌ترين دشمن خود مي‌شناسد.
در مورد علت و عوامل كودتا سخنان فراواني گفته شده است و گذشت تاريخ نيز اسناد فراواني را در اين باره افشا كرده است، اما در اين ميان آنچه هنوز بر طبق اسناد افشا نشده است، نقش انگليس در اين مسئله و شبكه‌اي است كه اين كشور از مدت‌ها در حال ايجاد آن بوده است.
شايد هنوز روايت‌ها بر سر اين اتفاق به طور كامل منتشر نشده باشد و هنوز بايد به فكر اسناد جديدي درباره آن بود. با اين حال آنچه كه هنوز به عنوان روايت رسمي ارائه مي‌شود، اين گونه است.
چه شد كار به كودتا كشيد
پس از بركناري رضا شاه و به قدرت رسيدن محمد رضا پهلوي در شهريور 1320، فضاي سياسي كشور تا حدودي باز شد و مصدق نيز با حضور در انتخابات دوره چهاردهم مجلس بيشترين رأي را از حوزه انتخابي تهران كسب كرد. با تلاش‌هاي مصدق و آيت الله كاشاني، طرحي در مجلس به تصويب رسيد كه هر گونه مذاكره ميان دولت و شركت‌هاي خارجي را در زمينه نفت بدون اجازه و كسب تكليف از مجلس منع مي‌كرد.
در نهايت با حمايت مردم و ترور انقلابي حاجعلي رزم آرا نخست وزيروقت كه مخالف ملي شدن صنعت نفت بود، ملي شدن صنعت نفت به سرانجام رسيد و همين مسئله به تعارض‌هاي حقوقي فراوان بين ايران و انگلستان و امريكا انجاميد كه در نهايت شوراي امنيت سازمان ملل متحد حق را به ايران در اين مسئله داد. همين مسئله سبب شد در نهايت بحث ايجاد كودتا در دستور كار سرويس‌هاي جاسوسي قرار گرفت.
طرح انجام كودتا و دخالت نظامي در ايران از ابتداي روي كار آمدن دولت مصدق و نهضت ملي شدن نفت در نزد برخي از جناح‌هاي حاكم بر انگلستان وجود داشت، اما انسجام نيروهاي طرفدار ملي شدن نفت و مخالفت‌هاي اوليه دولت امريكا با اقدام نظامي موجب به تأخير افتادن اين امر شد.
انگليسي‌ها فعال مي‌شوند
نيروهاي انگلستان با فعال نمودن شبكه‌هاي جاسوسي خود و نفوذ در تشكيلات نيروهاي ملي و مذهبي و ايجاد تفرقه بين آنها از يك سو و روي كار آمدن ژنرال آيزنهاور از حزب جمهوريخواه در امريكا كه از افزايش قدرت حزب توده در ايران و گسترش نفوذ شوروي و انعقاد قرارداد بازرگاني با اين كشور وحشت داشت از سوي ديگر باعث شد كه سازمان سيا براي اولين بار عمليات كودتاي نظامي در يك كشور خارجي را تجربه نمايد.
طرح كودتا از سوي امريكايي‌ها عمليات
«تي. پي. آژاكس» نام گرفت و كرميت روزولت به منظور اجراي اين امر به ايران آمد و انگليسي‌ها نيز كريستوفر وودهاس را مأمور اين كار كردند و نام عمليات خود را عمليات چكمه گذاشتند. در داخل ايران نيز شبكه مخفي شاپور ريپورتر (فرزند اردشير جي از حاميان اصلي رضاخان در كودتاي سوم اسفند 1299) و اسدالله علم و برادران رشيديان تحت حمايت خانواده صهيونيستي لرد روچيلد انگليسي به نام «عمليات بِدامَن» فعاليت مي‌كردند.
از قتل افشار طوس تا گريختن شاه به ايتاليا
وظايف اين گروه نفوذ در رهبري احزاب و سازمان‌هاي سياسي و مذهبي و ايجاد ناامني و هرج و مرج در كشور و به آتش كشيدن و غارت اموال مردم بود. نمونه بارز اين كار تظاهرات متعدد حزب توده به بهانه‌هاي مختلف، وجود سرلشكر فضل‌الله زاهدي (عامل اصلي كودتا) در مصدر وزارت كشور، رخنه شك‌برانگيز شمس قنات‌آبادي در بيت آيت‌الله كاشاني (با توجه به سوابق وي در بعد از كودتا) و قتل افشارطوس و دهها عمليات ديگر زمينه‌ساز اهدافي بود كه در نهايت محمدرضا پهلوي با حمايت دولت‌هاي امريكا و انگليس فرمان عزل محمد مصدق نخست‌وزير را صادر و در شب 25 مرداد سال 1332 به وسيله سرهنگ نعمت‌الله نصيري (فرمانده گارد جاويدان) به وي ابلاغ كرد، ولي قبل از هر اقدام ديگري نصيري توسط سرهنگ ممتاز (رئيس كلانتري يك) بازداشت و كودتا خنثي شد. محمدرضا پهلوي پس از اين واقعه به همراه ثريا اسفندياري (همسر) و محمد خاتمي (خلبان) و ابوالفتح آتاباي (آجودان خود) ابتدا به كلاردشت و رامسر و از آنجا به عراق و سپس، به ايتاليا گريخت.
مجدداً در روز 28 مرداد سال 1332 كودتاچيان از سردرگمي، انفعال، بي‌برنامگي دولت (به رغم اطلاع قبلي از وقوع كودتا از جمله نامه مورخه 27 مرداد 1332 آيت‌الله كاشاني كه با پاسخ سرد و منفي مصدق مواجه شد) استفاده كرده و نظاميان با كمك اراذل، اوباش، چاقوكشان و فواحش تهران به خيابان‌ها ريختند و در عصر همان روز كار دولت مصدق را خاتمه دادند و نخست‌وزير به همراه چند تن از وزراي كابينه، خود را تسليم نمودند و سرلشكر فضل‌الله زاهدي با فرمان شاه كه از قبل صادر شده بود به نخست‌وزيري كودتا منصوب شد و محمدرضا پهلوي نيز بعد از سه روز به ايران بازگشت و بر مصدر قدرت نشست.
حركت در مسير عوامل داخلي كودتاي 28 مرداد
پس از كودتا سرلشكر زاهدي امور دولت را در دست گرفت. دكتر مصدق در روز ۲۹ مرداد خود را به زاهدي تسليم كرد و بازداشت شد. فرمانداري نظامي به رياست سرتيپ تيمور بختيار به تعقيب و دستگيري و شكنجه مخالفان پرداخت. شاه از رم بازگشت. مذاكرات نفت با شركت نفت ايران و انگليس و چند شركت امريكايي و اروپايي شروع شد كه در آخر به قرارداد كنسرسيوم منجر شد. كمك‌هاي مالي امريكا به دولت ايران رسيد و در تقويت حكومت تازه مؤثر افتاد.
اين دوران به عنوان يك دوران سياه در تاريخ ايران شناخته مي‌شود كه حتي در نوشته‌هاي نيروهاي چپ نيز از آن به تلخي ياد مي‌شود. در اين ميان بسياري از دولتمردان و انقلابيون ايراني هنوز با تلخي از كودتاي 28 مرداد ياد مي‌كنند. كودتاي 28 مرداد نماد عميق بي‌اعتمادي ايران به امريكا است و هنوز مدت‌ها زمان باقي است كه بتوان آن را فراموش كرد. از آن زمان تاكنون نه تنها دخالت‌هاي امريكا در امور داخلي ايران قطع نشده است، بلكه همچنان به شكل فزاينده‌اي افزايش يافته است كه از آن جمله مي‌توان به حمله به صحراي طبس و همچنين درگيري در منطقه خليج فارس و انهدام هواپيماي مسافربري اشاره كرد. طي يك دهه اخيز نيز به بهانه پيشرفت برنامه صلح‌آميز هسته‌اي ايران شديدترين تحريم‌ها به سركردگي امريكا بر ايران تحميل شد. در اين ميان و با نگاهي به اين كارنامه مي‌توان دلايل سخنان چندي پيش مقام معظم رهبري در جلوگيري از نفوذ امريكا به ايران را فهميد. دلايلي كه به راحتي مي‌توان با نگاهي به كودتاي 28 مرداد به درستي آنها پي برد. حالا سؤال اينجاست كه با اين دلايل آشكار تلاش برخي براي فراهم كردن فضاي نفوذ امريكا در كشور پذيرفتني است يا بايد به اين مسئله شك كرد كه آنها هم در همان مسيري قدم برمي‌دارند كه افرادي همچون رشيديان‌ها و ساير عوامل داخلي كودتاي 28 مرداد در آن قدم گذاشتند.
