نقد به معنای جدا کردن دینار و درهم، سره از ناسره، کاه از گندم، خرده گیری و آشکار کردن زیبایی ها و کاستی های یک اثر، و شناختن محاسن و معایب را می گویند. و در اصطلاح به معنای داوری و قضاوت دو جانبه در مورد یک گزاره است، در کل نقد پیدا کردن خوبی ها از میان بدی ها. و کسی که این کار را انجام می دهد منتقد می گویند. و منتقدانی که در روزنامه ها کار می کنند تمامی اخبار را مورد بررسی قرار می دهند به این نقد، نقد ژورنالیستی می گویند.
در واقع نقد بیان نظر و ایده در مورد یک اندیشه است. اصولا با نقد، اندیشه را به چالش می کشند تا صاحب اندیشه را متنبه سازند. اتفاقی که شاید در زندگی روزمره ما نیز بارها اتفاق افتاده باشد، مثلا دوستان ما می آیند نقدهایی را در قالب نظر می گذارند تا اگر نگفته ای هست مطرح کنند و یا اینکه ما را از زوایای گوناگونی که از دیده گذرانده ایم و ندیده ایم، آگاه کنند. براساس اعتقاد همه ادیان یکی از تمایلات فطری که خدای متعال در وجود انسان قرار داده کمال گرایی است. هر انسانی به طور غریزی و فطری به دنبال آن است که روز به روز کامل تر شده و چند قدم به پیشرفت و تکامل بهتر خود نزدیکتر شود. و یکی از ابزارهایی که انسان را در رسیدن به این هدف مطلوب کمک می کند، نقد است. نقد یکی از مهم ترین ابزار و روش ارزیابی همه جانبه پدیده های مختلف جهت رسیدن به رشد و جنبه مثبت است و آن امری است که مستلزم واکاوی نقاط ضعف و قوت اندیشه، رفتار و عملکرد افراد است.
در نقد باید جنبه های مثبت و منفی توام باشد چرا که اگر فقط به جنبه منفی آن بنگریم تخریب است. نقد یک داروست که اگر درست تجویز نشود باعث وخیم تر شدن بیماری خواهد شد، چرا که قوه نقادی و انتقاد کردن به معنای عیب گرفتن نیست، بلکه آن را در محک قرار دادن از جهت سالم و ناسالم است. نقد دارای مراحلی است که باید دقیقا مورد بررسی قرار گیرد. 1-آشنایی با صاحب اندیشه 2-نقد بی طرف 3-زبان نقد
نقد در اسلام
حضرت امام موسی بن جعفر (ع)، در حدیثی می فرمایند: «...وساعه لمعاشره الاخوان الذین یعرفون عیوبکم و یخلصون لکم فی الباطل: و بخشی از وقت خود را برای رفت و آمد با برادران دینی مورد اعتمادی که از کاستی ها و سستی های شما باخبرند و بی خدعه و نیرنگ آنها را به شما گوشزد می کنند ویژه سازید.» در این حدیث زیبا و ارزشمند امام هفتم (ع) تامل نقد را یکی از ابزار مومن می داند و آن را جهت پاکی و خالص بودن وی امری ضروری معرفی می کند چرا که نقد باعث پیشرفت و تعالی انسان در راه رسیدن به هدفی والاست.
حضرت امام خمینی (ره) هنگام درس خارج هنگامی که طلاب درس خارج فقط ساکت بوده و به او گوش فرا می دادند آنها را مخاطب قرار داده و می فرمایند: «مجلس درس و بحث است، مجلس موعظه و خطابه نیست، چرا ساکت نشسته اید» و با این بیان به آنها فهماند که قوه نقادی خود را جهت پیشرفت و تعالی درراه رسیدن به مقصود بالاببرند. یا در جایی دیگر معظم له درباره نقد و نقدپذیری می فرمایند: «انتقاد به جا و سازنده باعث رشد جامعه می شود، اگر انتقاد به حق باشد موجب هدایت جریان می شود. هیچ کس نباید خود را مبرا از انتقاد ببیند» معظم له در این سخنان ارزشمند و گرانبها توسعه و پیشرفت کشور را در گرو اجازه نقد عملکردهای نهادهای دولتی و جامعه توسط مردم دانسته که زمینه توسعه و پیشرفت را با نقادی دلسوزانه فراهم می نمایند: آری نقد و نقادی زمینه بالندگی و رشد جامعه را فراهم کرده و باعث توسعه پایدار در جامعه می شود که در این زمینه چشم بیدار و بصیرت جامعه که همان مطبوعات و رسانه ها هستند باید با نگاه تیزبین خود به عملکردها و مشکلات جامعه می پردازند آنها باید با در نظر گرفتن نقاط مثبت و نقد صحیح و مشفقانه زمینه را برای پیاده کردن ارزشهای اسلامی جامعه مهیا کنند. البته نباید فراموش کرد که برای این کار، فرهنگ نقد را باید از مهدکودک ها و پیش دبستانی آغاز کرد چرا که مدیران بالادستی وقتی نقدپذیر نباشند مردم زیر دستی نیز به سمت رفع اشکالات خود نخواهند رفت.
نهادهای فرهنگی جهت نهادینه کردن فرهنگ نقدپذیری در جامعه از قبیل، آموزش و پرورش، ارشاد اسلامی، صدا و سیما باید در ترویج فرهنگ نقدپذیری نقش بی بدیلی ارائه نمایند.
خلاصه و نتیجه کلام این که، فرهنگ نقد منصفانه و تحمل افکار مخالف ما نیاز به فرهنگ سازی در بستر زمان به ویژه در بین اقشار جوان تحصیلکرده در جامعه دارد و برای برون رفت از ساز وکارهای فرد محور و غیر آزاد اندیشانه لازم است که مسئولان جامعه برخی نظرات حتی نظرات افراطی و تندرو را نیز بشنود، چرا که اگر چنین نکنیم تنها تفاوت حاصله شاید تفاوت در ظاهر قضیه و اسامی افراد باشد، در حالی که ما به یک دگرگونی در زمینه تحمل عقاید دیگران نیاز داریم، و اینجاست که سالار شهیدان کربلا حضرت اباعبدا... الحسین (ع) می فرمایند: «من دلائل العالم انتقاده لحدیثه و علمه بحقائق فنون النظر: از نشانه های دانشمند آن است که گفتار و کردار خویش را نقد کند و به تمام ریزه کاریهای امور، آگاهی و شناخت پیدا کند.
