اين اثر سرشار از گزارش‌هاي دقيق تاريخي است و در عين حال نويسنده محقق و داناي آن، تحليل‌هاي اجتماعي و خردپسندانه‌اي بر آن افزوده كه كتاب را خواندني‌تر و فوايد آن را بيشتر كرده است.
آيت الله كمره‌اي دريك نگاه
حضرت آيت‌الله حاج ميرزا خليل كمره‌اي در سال 1277 هجري شمسي در كمره از توابع خمين به دنيا آمد و پس از كسب علوم مقدماتي به خوانسار رفت و در محضر آخوند ملامحمد و سيد علي‌اكبر بيدهندي و آقاي سيد احمد جاده‌اي تلمذ كرد. در سال 1337 قمري به سلطان‌آباد (اراك) رفت و از شاگردان نخست آيت‌الله حائري يزدي، مؤسس حوزه علميه قم شد و فقه و اصول را در خدمت حاج شيخ عبدالغني و حاج شيخ عباس ادريس‌آبادي آموخت و در نزد استادان بنام آن روز علوم عقلي، رياضي و اخلاق را فرا گرفت. در نوروز سال 1340 قمري همراه استاد خود حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي به قم مهاجرت كرد. در قم افزون بر دروس رسمي حوزه اخلاق و عرفان را نزد آيت‌الله حاج ميرزا جواد آقاي ملكي تبريزي آموخت و نيز در محضر مرحوم آيت‌الله حائري يزدي چهارده سال شاگردي كرد. پس از كسب اجازه اجتهاد و نقل حديث از استادان خود به حاج ميرزا خليل مجتهد معروف شد و خود به تدريس كفايه، مكاسب، اصول فقه، معقول، هيئت و هندسه پرداخت. دكتر خزائلي، آيت‌الله طالقاني، آيت‌الله كاظم گلپايگاني، حجت‌الاسلام انصاري قمي و حجت‌الاسلام تربتي از شاگردان وي بودند. آيت‌الله كمره‌اي در سال 1371 قمري همراه آيت‌الله سيد محمود طالقاني، آيت‌الله سيد رضا زنجاني و سيد صدرالدين بلاغي به پاكستان دعوت و در كراچي به رياست مؤتمر العالم الاسلامي انتخاب شد و در سال 1379 قمري با همين سمت به بيت‌المقدس رفت. آيت‌الله كمره‌اي در ماه‌هاي اوج‌گيري انقلاب اسلامي همگام با مردم حركت كرد و در راهپيمايي تاسوعاي 1357 همراه آيت‌الله طالقاني حضور داشت. پس از انقلاب در دانشكده الهيات دانشگاه تهران تدريس مي‌كرد. از ايشان آثار فراواني به جا مانده است، از جمله:
1ـ افق وحي، در باره كشف حقيقت وحي و مقايسه وحي انبيا با يكديگر. 2ـ افق اعلي، در باره سيره و سنت حضرت محمد(ص) و علي(ع)، در دو جلد. 3ـ علي و زهرا سرچشمه آب حيات، در دو جلد. اين كتاب دفاع از خلافت بلافصل علي(ع) از زبان صديقه كبري است.
4ـ شرح خطبه فدك. 5ـ ترجمه قصيده النبي محمد(ص). 6ـ شرح نهج‌البلاغه، در دو جلد. نهج‌البلاغه و جنگ. اين كتاب شرح شش خطبه جهادي اميرالمؤمنين(ع) است. 8ـ پيام ميلاد اميرالمؤمنين(ع) به سلاطين اهل قبله. 9ـ عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن، در هفت جلد.
جلد اول، شرح حال 20 تن از شهداي كربلا كه در مكه به امام(ع) پيوستند. جلد دوم، شرح حال 20 تن از شهدا كه در بين راه تا كربلا به امام(ع) پيوستند. جلد سوم، شرح حال عده‌اي از شهدا كه از لشكر عمر سعد به امام(ع) پيوستند، به اضافه شرح حال غلام‌ها. جلد چهارم، اين جلد اسرار و وضعيت كوفه را هنگام ورود مسلم‌بن عقيل و علت عدم ترور عبيدالله را شرح مي‌دهد. جلد پنجم، شرح حال امام حسين‌بن علي(ع)، دوران حمل، تولد و نامگذاري. جلد ششم، شرح حال امام حسين‌بن علي(ع) در دوران كودكي. جلد هفتم، شرح حال امام حسين‌بن علي(ع) در دامن پر مهر پيغمبر(ص) و از منظر رجال ديني. 10ـ يك شب و روز عاشورا.
مجموع آثار ايشان بالغ بر 70 اثر چاپي و خطي است كه اميد است همه آنها به طبع سزاوار انتشار يابند.
تحرير ديگري از عنصر شجاعت
شايد مهم‌ترين يا مفصل‌ترين كتاب آن عالم رباني و آگاه «عنصر شجاعت» باشد. اين كتاب مجموعه‌اي از آراي عقيدتي، اجتماعي، اصلاحي و روشنگرانه ميرزا خليل را بازتاب داده است. خواننده اين اثر درمي‌يابد كه نويسنده كتاب دل در گرو شرع و عقل توأمان داشته است. همچنين سعه اطلاعات و آگاهي‌هاي پراكنده نويسنده به‌خوبي آشكار مي‌شود و مي‌توان دانست كه وي چه اندازه در ميان آثار گوناگون درنگ و تأمل كرده است. كتاب «سيدالشهدا(ع) و يارانش» چكيده و ويراست جديدي از «عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن» و «يك شب و روز عاشورا» است. «عنصر شجاعت» مفصل‌ترين اثر مرحوم ميرزا خليل كمره‌اي در باره امام حسين(ع) و اصحاب ايشان است. اين كتاب نمونه‌اي از كوشش عالمان رباني ما در شرح خردمندانه و مستند تاريخ عاشوراست. در سراسر اين كتاب عظيم (حدوداً 4000 صفحه)، اثري از گزافه‌گويي، غلو و گزاره‌هاي دور از واقعيت‌هاي تاريخي و علمي به چشم نمي‌خورد. اگرچه ممكن است شماري از داده‌هاي تاريخي اين اثر مورد مناقشه باشد، اما در مجموع مي‌توان اين كتاب را يكي از پاكيزه‌ترين آثار عاشوراپژوهي ناميد كه مؤلف گرانقدر آن هماره كوشيده است از غلو، تاريخ‌سازي و سخنان سست و بي‌پايه مصون باشد. همين امتياز در كتاب «يك شب و روز عاشورا» به چشم مي‌خورد. چنان كه در مقدمه كتاب آمده است، «در دوره و زمانه‌اي كه غالب نوشته‌هاي تاريخ عاشورا، فاقد دقت و تتبع تاريخي و سرشار از كلي‌گويي و بي‌مدرك‌نويسي است، آيت‌الله كمره‌اي در پي دقت و تتبع برمي‌آيد و منابع گوناگون تاريخي، ادبي، روايي و رجالي را مي‌كاود تا ابعاد شخصيت وجود مبارك امام حسين(ع) و يارانش را آشكارتر سازد. در كنار اين قوت و گستره كار چه بسا خواننده با نثر يا تعابيري روبه‌رو شود كه دور از بلاغت به نظر‌آيد. يا با قضاوتي مواجه شود كه به مذاق متعارف شيعي چندان خوش نيايد. اينجاست كه بايد نوشته‌هاي ميرزاخليل كمره‌اي را در بستر زمينه و زمانه‌اش دريافت و تفسير كرد. از سويي نويسنده كتاب شخصيتي اجتماعي دارد و در كنار كار علمي به فعاليت عمومي و تبليغ ديني از جمله منبر اشتغال فراوان دارد و اين نگرش و شيوه به‌طور طبيعي بر نگارش او اثر مي‌گذارد و او گاه ناخواسته مقام تحقيق را با مقام تبليغ يكي مي‌گيرد. وجود برخي تعبيرهاي بياني و بلاغي زاده اين مسئله است.»
كتاب‌هايي كه آسان يافت نمي‌شوند!
كتاب‌هاي «عنصر شجاعت» و «يك شب‌و روز عاشورا» با همه منافع و فوايدي كه دارند، به دلايلي براي همه خوانندگان ايراني چندان آسان‌ياب نيستند، از جمله به دليل تفصيل و نثر ويژه مؤلف. از اين‌رو تلخيص و تحريري نو از آن ضروري است. آنچه در اين تحرير رخ داده، بيرون كشيدن اهم مطالب كتاب از ميان صدها نكته ادبي، تاريخي و علمي است. مرحوم مؤلف در «عنصر شجاعت» گاه چنان اسير ذهن جوال خود مي‌شود كه رشته كلام را وامي‌نهد و در جهاني ديگر سير مي‌كند، از اين‌روست كه گاه ده‌ها صفحه از كتاب شرح يكي از جنگ‌هاي پيش از اسلام است و گاه در پي شماري از شخصيت‌هاي كربلا، تا روزگاران جاهليت مي‌رود تا اصل و نسبشان را بر كاغذ آورد.
«عنصر شجاعت» و نيز «يك شب و يك روز عاشورا»، ساختار خاصي دارد و در تلخيص آنها سعي شده است آن ساختار محفوظ بماند. «عنصر شجاعت» در واقع مقتل اصحاب سيدالشهداست. اين مقتل سرگذشت و داستان شهادت اصحاب به روايت منابع كهن است و ترتيب اصحاب بر پايه زمان پيوستن آنها به قافله حسيني است، يعني مثلاً نخست از ياراني سخن گفته است كه از مدينه امام(ع) را همراهي كردند و سپس مقتل اصحابي را آورده است كه در مكه به امام حسين(ع) پيوستند و.... اين ترتيب و نظم ابتكار مؤلف است و پيش از اين در كتاب‌هاي فارسي ديده نشده است. در تحرير و تلخيص كتاب كوشش بر آن بوده است كه حتي‌المقدور نثر مؤلف و شيوه جمله‌پردازي وي دست‌نخورده باقي بماند، اما اين مهم در اكثر عبارات بدون اندكي تصرف ممكن نبود. نثر مرحوم ميرزا خليل كمره‌اي، براي خواننده امروزي اندكي دشوار است، به‌ويژه آن كه وي از گريزها و تداعي‌هاي پي در پي و درازدامن ابايي نداشت و گاه خواننده را دچار سردرگمي مي‌كند. بدين‌رو در تلخيص و تحرير جديد، اولاً بسياري از اين گريزها حذف شده و ثانياً در چيدمان كلمات نظر به نثر معيار بوده است. همچنين به دليل خالي بودن «عنصر شجاعت» از مقتل سيدالشهدا(ع) خلاصه‌اي از كتاب «يك شب و يك روز عاشورا» در پايان كتاب آمده است. بدين ترتيب خواننده كتاب اولاً يك دوره تاريخ عاشورا را مرور مي‌كند و ثانياً با تك‌تك اصحاب سيدالشهدا(ع) آشنا مي‌شود و داستان شهادتشان را بر پايه متون معتبر تاريخي مي‌خواند.
امتيازات تحريرجديدِ«عنصر شجاعت»
از ديگر تغييرات جابه‌جايي برخي مطالب است. مؤلف گاهي در جايي از كتاب سخني گفته است كه جابه‌جايي آن بر فايده آن مي‌افزايد. بنابراين مي‌توان اطمينان داشت كه در تحرير حاضر بسياري از مطالب پراكنده در يك جا جمع شده است. زبان و نثر مرحوم مؤلف ميان نثر تحقيقي و تبليغي است، يعني گاهي موشكافانه و علمي است و گاهي شبيه سخنراني‌هاي مذهبي و مقالات روزنامه‌اي. در اين تحرير سعي شده است خواننده در برابر نثري ساده، روان و يكدست قرار گيرد. بنابراين گاهي عبارتي از كتاب شرح و بسط يافته است و گاه چندين عبارت طولاني كتاب در جمله‌اي خلاصه شده است. از نشانه‌هاي نثر تبليغي‌ـ‌تعليمي ايشان استفاده فراوان از اشعار عربي و فارسي است و از علائم نثر علمي و تحقيقي كتاب عنصر شجاعت اتكا به داده‌هاي تاريخي و تواضع در برابر آنها در سراسر كتاب است. به هر حال كتاب «سيدالشهدا(ع) و يارانش» اثري محققانه، خوش‌خوان و براي اهل تحقيق تا حد زيادي قابل اعتماد است، به‌ويژه آن كه كمتر مطلبي در آن مستند به يكي از منابع روايي يا تاريخي نيست. اين اثر در 300 صفحه و با قطع وزيري در مجموعه آثار كنگره اخلاق و معنويت در حماسه حسيني منتشر شده است. براي روح آن عالم بزرگوار و سوخته‌دل علو درجات را آرزو مي‌كنيم و نيز آرزومنديم همه آثار و نوشته‌هاي پراكنده ايشان هر چه زودتر در دسترس همه جويندگان معرفت ديني قرار گيرد.
