آخرین جزئیات از زلزله و سونامی ژاپن

رخداد زمین‌لرزه ای با بزرگای 8.9 در مقیاس امواج درونی زمین در ساعت 9 و 10 دقیقه بامداد روز جمعه 20 اسفندماه در 125 کیلومتری شرق ساحل هونشو ژاپن و 380 کیلومتری توکیو بخش‌های وسیعی از ژاپن و قسمت‌هایی از شرق چین و روسیه را به لرزه درآورد.
به گزارش ایسنا، تلفات این زلزله که بزرگترین زلزله ثبت شده در تاریخ ژاپن و پنجمین زلزله شدید از سال 1900 میلادی است تا هفت ساعت پس از رخداد - حدود ساعت 4 بعد از ظهر جمعه به وقت تهران - حدود 60 نفر کشته و حدود 200 نفر ناپدید گزارش شده است.
دولت ژاپن پس از وقوع این زلزله در پهنه زلزله زده اعلام وضع فوق العاده کرد و سامانه‌های حمل و نقل - مترو، کشتی رانی و قطارهای سریع السیر شینکانسن - فعالیت خود را در سندایی و توکیو در ساعات اولیه پس از رخداد متوقف کردند.
در سندایی سامانه های ارتباطی موبایل و همچنین فعالیت چهار نیروگاه هسته ای متوقف شد.
شش مورد آتش سوزی در ساعت های اولیه از پهنه رومرکز مهلرزه ای گزارش شد که یکی مربوط پالایشگاهی در نزدیکی توکیو بود.
امواج سونامی حاصل از رخداد زلزله تقریبا به تمام کشور های حاشیه اقیانوس آرام از فیلیپین تا اندونزی، نیوزیلند، کالیفرنیا و هاوایی در آمریکا و … رسید. آژیر هشدار سونامی از ژاپن تا مناطق ساحلی تمامی کشور های اقیاوس آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترک کنند.
دکتر مهدی زارع، معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌و‌گو با خبرنگار علمی ایسنا با اشاره به این که ژرفای کانونی زلزله روز جمعه ژاپن حدود 25 کیلومتر و سازوکار آن فشاری با یک صفحه کاملا نزدیک به قائم بوده است، خاطرنشان کرد: این زلزله از نظر رده بندی های علمی زلزله شناسی از رده زلزله های بزرگ است. در تقسیم بندی های زلزله شناسی تنها زلزله های با بزرگای بیش از 8 (بزرگ great) نام می گیرند و زلزله با بزرگای 7 تا 8 (اصلی major) و زلزله با بزرگای 6 تا 7 (شدید strong) نامیده می شود.

وی با بیان این که بخش مهمی از تلفات و خسارتهای این زلزله به وقوع سونامی پس از رویداد اصلی مربوط است، تصریح کرد: از آنجا که سرعت امواج حاصل از سونامی حدود 950 کیلومتر در ساعت است، بنابراین می توان براورد کرد که امواج حاصل از سونامی حدود هشت دقیقه طول کشیده تا به نزدیکترین نقطه ساحل سندایی - در غرب کانون زلزله - برسد، بنابراین سامانه های هشدار تا حد زیادی توانسته اند جان بسیاری از مردم را نجات دهند.

زارع با بیان این که زلزله روز جمعه ساحل شرقی هونشو بزرگترین زمینلرزه ثبت شده در تاریخ ژاپن از نظر اندازه بزرگای زمین لرزه است، تصریح کرد: ژاپن سرزمینی است که با رخداد زمینلرزه های مهم و مخرب شناخته می شود. در تاریخ زمینلرزه های ژاپن می توان به زلزله اول سپتامبر 1923 کانتو ژاپن که با خسارت و آتش سوزی وسیع در شهر توکیو همراه بود و موجب کشته شدن 105 هزار نفر شد و زمین لرزه 17 ژانویه 1995 کوبه - هانشین - با بزرگای 6.9 که با بیش از 6400 نفر تلفات اشاره کرد. ضمنا هم از نظر اندازه و هم رخداد سونامی پس از وقوع زلزله، زمین لرزه 11 مارس 2011 با زمین لرزه 26 دسامبر 2004 - پنجم دی ماه 1383- سوماترا در شرق اندوزی قابل مقایسه است. در آن زلزله متاسفانه بیش از 300 هزار نفر در اندونزی و کشور های حوزه اقیانوس هند کشته شدند و دبیرکل سازمان ملل وقوع زلزله و سونامی 2004 اندونزی را بزرگترین فاجعه طبیعی قرن نامید.

معاون پژوهشی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی در پاسخ به این سوال که اساسا به لحاظ زمین شناسی و زمین ساختی چرا چنین زمین لرزه هایی رخ می دهند و چرا سرزمین ژاپن این چنین لرزه خیز است به موقعیت خاص این کشور اشاره کرد و گفت: ژاپن در محدوده فرورانش ورقه اقیانوس آرام به زیر ورقه زمین ساختی اورازیا واقع است. به این ترتیب که به دلیل بازشدگی در رشته کوه میان اقیانوسی وسط اقیانوس آرام، پوسته اقیانوسی در حال ایجاد و گسترش در پهنه میانی اقیانوس آرام و در نتیجه رانده شدن بخش های قدیمی تر پوسته اقیانوسی به سوی شرق و غرب و فشار آوردن به حاشیه های ساحلی اطراف این اقیانوس است. در نهایت این پوسته اقیانوسی در حال رانده شدن به سوی کناره های اقیانوس آرام به زیر پوسته قاره ای در محدوده خشکی های اطراف این اقیانوس پهناور فرو می رود. دلیل فرورانش عمدتا وزن سنگین تر پوسته اقیانوسی است و اینکه ضخامت پوسته اقیانوسی بین 6 تا 8 کیلومتر است. در حالی که پوسته قاره ای سبکتر ولی ضخامتی متغیر - تا حداکثر حدود 70 کیلومتر - دارد. این وضع موجب می شود که در محدوده پیرامون اقیانوس آرام - پاسیفیک - محدوده ای بسیار فعال از نظر وقوع زلزله و آتشفشان به نام حلقه آتش (ring of fire) وجود داشته باشد.

زارع ادامه داد: این توضیح مختصر را می توان به طور عمومی به عنوان دلیل وجود مرز فعال زمین ساختی و زمینشناختی پیرامون اقیانوس آرام - از آمریکای شمالی گرفته تا آمریکای مرکزی و جنوبی در غرب تا روسیه، ژاپن و فیلیپین، اندونزی و نیوزیلند در شرق- بیان کرد.

وی خاطرنشان کرد: در پهنه رومرکزی زلزله 11 مارس، دو روز قبل - چهارشنبه 9 مارس- 18 اسفند 89- زمین لرزه ای با بزرگی 7.2 روی داد که با تلفات یا سونامی همراه نشد ولی اکنون که زمینلرزه با بزرگای 8.9 رخ داده است می توان استنتاج کرد که زمین‌لرزه چهارشنبه پیش لرزه زمین لرزه روز جمعه بوده است؛ بنابراین گرچه این رویداد پیش بینی نشد، ولی اطلاعات مهمی اکنون برای بررسی های علمی پیش بینی زلزله در اختیار پژوهشگران سراسر جهان قرار گرفته است و قطعا هم پژوهشگران ایرانی و هم سایر زلزله‌شناسان در سایر کشور های جهان از این نظر توجه ویژه ای به این رویداد خواهند کرد.

زارع در گفت‌و‌گو با ایسنا تصریح کرد: با نگاهی به توالی رخداد زلزله ها از چهارشنبه 9 مارس به بعد در پهنه رومرکزی زلزله ساحل شرقی هونشو می توان اطلاعات جالبی به دست آورد. زمینلرزه بامداد 9 مارس 2011 با بزرگای 7.2 با وقوع سه پس لرزه شدید - با بزرگی 6 - و چهارده پس لرزه متوسط، با بزرگای بین 5 و 6 در همان روز همراه بود. سپس در روز پنج شنبه 10 مارس - 19 اسفند - پنج پس‌لرزه با بزرگای متوسط - بین 5 تا 6 - رخ داد. در نهایت در روز جمعه 11 مارس - 20 اسفند- زمین لرزه اصلی بازرگای 8.9 در همان پهنه رومرکزی روی داد. تا شش ساعت اول پس از رخداد زلزله روز جمعه، پانزده پس لرزه با بزرگای بیش از 6 در پهنه رومرکزی رخ داده که یکی از آنها بیست و نه دقیقه پس از رویداد لرزه اصلی، بزرگی 6.8 و دیگری در 35 دقیقه پس از لرزه اصلی بزرگای 7.1 داشته است. بنابر این زلزله 11 مارس 2011 ساحل شرقی هونشو از دید رخداد خوشه های زلزله ها، اتفاقی مهم و قابل توجه ویژه است که این کار هم اکنون توسط پژوهشگران در حال انجام است.

وی در ادامه در پاسخ به این سوال که چرا زلزله روز جمعه ژاپن در مقایسه با زلزله بزرگ سوماترا که بیش از 300 هزار کشته به جای گذاشت، تلفات نسبتا ناچیزی داشت به سه نکته اشاره کرد.

به گفته دکتر زارع، اولا زلزله اندونزی موجب سونامی شد که بلندی امواج آب حمله ور به سوی ساحل به حدود سی متر یا بیشتر - حدود سه برابر بلندی امواج حاصل از این زلزله ژاپن- رسید، بنابراین انتظار خسارت و تلفات بیشتر در زلزله 2004 می تواند منطقی تلقی شود. نکته دوم آن است که ژاپن کشوری صنعتی و توسعه یافته با یک سامانه کاملا مجهز هشدار سریع زلزله و سونامی است (اساسا این سامانه ها در ابتدا در ژاپن طراحی و ایجاد شده اند)، بنابر این ژاپن از هر جهت به لحاظ پیشرفته بودن و تجهیز به فناوری نوین خود از پیشروان این عرصه است و وضع آن قابل مقایسه به کشور های اکثر فقیر وتوسعه نیافته یا در حال توسعه جنوب آسیا نیست و مردم ساکن در سواحل سندایی حداقل هشت دقیقه فرصت داشته اند تا قبل از رسیدن اولین امواج حمله ور آب حاصل از سونامی، ساحل را با شنیدن آژیر سامانه های کاملا مجهز هشدار سونامی ترک کنند. دلیل سوم نیز آن است که تمرکز جمعیت در معرض ریسک زلزله و سونامی در منطقه رومرکزی و سواحل در معرض خرابی ها و تخریب حاصل از سونامی، در ژاپن و کشور های حاشیه اقیانوس هند قابل مقایسه نیست. منطقه جنوب آسیا مهمترین تمرکز جمعیتی در دنیاست، در حالی که زلزله اخیر از نظر کانون در نزدیکی ژاپن واقع بود که کل جمعیت آن در پایان 2010 حدود 127 میلیون نفر بوده است و الزاما همه این جمعیت در معرض خسارت و خرابی حاصل از زلزله و سونامی زلزله مارس 2011 نبوده اند.

وی خاطرنشان کرد: در ساعات اولیه پس از رخداد سازمانهای جست‌وجو، نجات و امداد در تمامی کشور هایی که سابقه سوانح طبیعی - به ویژه زلزله - داشته اند، از آمریکا و انگلیس گرفته تا ایران، ترکیه، اندونزی و نیوزیلند به حال آماده باش در آمده و در حال اعزام تیم‌های کمک به ژاپن برای بررسی موضوع و کمک به سازمانهای زیربط در ژاپن هستند.

دکتر زارع تصریح کرد: به هر حال زلزله 11 مارس 2011 از هر جهت - جه جنبه های علمی و فنی و چه از نظر اجتماعی، روانی و همچنین مدیریتی و اجرایی - حاوی درسهای مهمی است که باید بیاموزیم. اتفاق طبیعی مهمی رخ داده است و اهمیت آن جهانی است. مساله، فقط مساله ژاپن نیست. همگی باید به کمک زلزله زدگان ژاپن بشتابیم و همزمان این رویداد را بررسی کنیم و از آن بیاموزیم.