حجتالاسلام دواني از سال ۱۳۲۷ و در حالي كه تنها ۱۹بهار را از زندگي پشت سر گذاشته بود دست به قلم بُرد و با اينكه در آن روزگار، بيش از دو يا سه نفر نويسنده روحاني يا طلبه نويسنده، پيدا نميشد اما وي با شوق و علاقهاي كه داشت به نوشتن روي آورد و در روزنامهها يا نشريات آن زمان قلم زد. وي همچنين از سن ۲۳سالگي به تأليف و ترجمه هم روي آورد و توانست در طول عمر خويش، بيش از ۱۰۰عنوان كتاب را به زيور طبع آراسته كند. او حجتالاسلام علي دواني است؛ شخصيتي كه 18دي ماه، سالروز درگذشت او بود. وي در سال ۱۳۰۸هجري شمسي و در روستايي با نام «دوان» ديده به جهان گشود.
۱۵ساله بود كه شوق تحصيل علوم ديني، وي را بر آن داشت تا راه حوزه علميه نجف اشرف را در پيش گيرد و در جوار حرم مطهر امام اميرالمؤمنين (ع) اقامت گزيند و از محضر استادان آن ديار بهره ببرد. اين مهاجرت، تنها چهار سال به طول انجاميد تا وي به دليل بيماري، به ايران بازگردد. تحصيلات حجتالاسلام دواني در ايران ادامه يافت و او از محضر استادان برجسته ديگري هم استفاده كرد كه در رأس آنها ميتوان از روحالله الموسوي الخميني(ره) نام بُرد. همين آشنايي با حضرت امام و شاگردي نزد ايشان سبب شد تا علي دواني هم با انديشههاي انقلابي استاد خود بيشتر آشنا و به يكي از شخصيتهاي انقلابي حوزههاي علميه تبديل شود.
او در عين حال با تفكرات انقلابي نواب صفوي هم آشنا بود و پس از پايان موفقيت آميز قيام عمومي علما و مراجع به رهبري امام خميني عليه تصويب لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي، كتاب «نهضت دو ماهه روحانيون» را به نگارش درآورد و به امر امام و براي تبليغات اسلامي، به شهرها و كشورهاي مختلف و از جمله كويت ميرفت. بايد اذعان داشت كه حمايتهاي او از نهضت انقلابي امام، نقشي مهم در تداوم اين نهضت ايفا كرد و امضا و نام وي در بسياري از اعلاميههاي آن روزگار و در حمايت از حضرت امام ديده شد. او همچنين در آن سالها با بسياري از مساجد و حسينيهها و از جمله حسينيه ارشاد و همچنين بسياري از هيئتها و از جمله هيئت مكتبالرضا(ع) همكاري ميكرد و سخنرانيهاي افشاگرانهاي در اين مراكز بيان ميداشت. يكي ديگر از اقدامات فرهنگي مهم در آن سالها، همگام شدن وي با شخصيتهايي مانند حضرات آيات و حجج اسلام مكارم شيرازي، سبحاني، موسوي اردبيلي، امام موسي صدر، واعظزاده خراساني و ديگران بود؛ تلاشي جمعي كه سبب بنا شدن مجله علمي و ديني «مكتب اسلام» شد تا فصل جديدي از نويسندگي نويسندگان متعهد و متخصص در نشريات اسلامي آغاز شود، البته وي پيش از اين و در جامعه روحانيت مبارز تهران، با شخصيتهاي انقلابي و نويسندگان برجستهاي مانند آيات بهشتي، مطهري و فلسفي هم همكاري داشت و منشأ خدمات بيشماري شد.
خالق «نهضت روحانيون ايران»
فعاليتهاي پژوهشي و نويسندگي حجتالاسلام دواني، پس از پيروزي انقلاب اسلامي هم ادامه يافت و با نگارش كتاب 10جلدي «نهضت روحانيون ايران» در سال ۱۳۵۸همراه شد كه يكي از آثار مهم در زمينه تاريخ انقلاب اسلامي است. اصول اعتقادي و فروع عملي اسلام، امام زمان در گفتار ديگران، پيامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب، زن در قرآن و شيعه در اندونزي از ديگر تأليفات حجتالاسلام دواني است.
همچنين آثاري مانند پيشوايان بزرگ ما، تاريخ اسلام (از آغاز تا هجرت)، داستانهاي اسلامي، داستانهاي ما، هنر نويسندگي، خاطرات من از استاد شهيد مطهري، خاطرات و مبارزات حجتالاسلاموالمسلمين فلسفي، نقد عمر و امام خميني در آئينه خاطرهها از ديگر كتب مهم استاد دواني است كه تاكنون بارها تجديد چاپ شده است. او در زمينه ترجمه آثار تأليفي و تحقيقي به زبان فارسي هم فعال بود كه ترجمه آثاري مانند فروغ هدايت، در شايستگي حضرت اميرالمؤمنين(ع) و ائمه معصومين(ع) براي زمامداري مسلمانان (نوشته آيتالله سيدعلي بهبهاني)، مباحثي در معارف اسلامي (از همان نويسنده)، تاريخ فتوحات اسلامي در اروپا (نوشته شكيب ارسلان)، اجتهاد در مقابل نصّ (نوشته سيد عبدالحسين شرف الدين عاملي)، خاندان بروجردي (نوشته آيتالله سيدحسين طباطبايي بروجردي)، صحنههاي تكان دهنده در تاريخ اسلام (نوشته محمد عبدالله عنان)، فرقه وهابي و پاسخ به شبهات آنها (سيد محمدحسن قزويني) و علي(ع) چهره درخشان اسلام (نوشته ابن ابي الحديد معتزلي) از آن جمله است. انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، دارالكتب الاسلاميه، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي، نشر رهنمون و انتشارات اميركبير، مراكزي هستند كه بيشتر آثار استاد دواني به همت آنان به زيور طبع آراسته شده است.
شرح حالنگاري علما
اكنون به يكي ديگر از آثار مهم استاد دواني اشاره ميكنيم كه همانا ترجمه سيزدهمين جلد از كتاب ارزشمند بحارالانوار علامه محمدتقي مجلسي در شرح احوال حضرت وليعصر (ارواحنا فداه) است؛ اثري در بيش از هزار صفحه كه به دستور آيتالله سيد محمدحسين طباطبايي بروجردي شكل گرفت و با وجود حجم زيادش، بارها تجديد چاپ شد و به عنوان يكي از مفصلترين كتب فارسي درباره حضرت بقيهاللهالاعظم(عج) شناخته ميشود. همچنين نبايد فراموش كرد كه رشته اصلي فعاليت تأليفي اين استاد فرزانه، شرح حالنگاري علما و دانشمندان شيعه بود كه آن را علاوه بر كتب ياد شده، به صورت سلسلهمقالاتي تحت عنوان «مفاخر اسلام» در همان مجله علمي و ديني مكتب اسلام منتشر ميكرد، البته پس از آن، مجموع آنها را نيز با شرح و بسط و اضافاتي، به صورت دوره مجلدات «مفاخر اسلام» چاپ كرد و در دسترس همگان قرار داد؛ اثري كه نشانگر گامي نو در اين عرصه بود و از آثار مشابه نويسندگان قديمي، متمايز است. حجت الاسلام دواني سرانجام پس از ۷۷سال عمر سرشار از نويسندگي و كار رسانهاي، 18دي ماه سال ۱۳۸۵ هجري شمسي جان به جان آفرين تسليم كرد اما آثار پُربار و جهاد فرهنگي و رسانهاي وي تا ابد در يادها خواهد ماند و ياد او را گرامي خواهد داشت.